Documentairemaker James Bluemel gaf vluchtelingen een telefoon zodat ze hun reis naar Europa konden filmen

Vluchtelingen wachten op bussen bij de grens tussen Oostenrijk en Hongarije. Foto door Gus Palmer. Alle afbeeldingen met dank aan Keo Films en RTL

Een elfjarig meisje dat samen met haar vader wanhopig probeert haar familie bij elkaar te houden; een jongen in Aleppo die droogjes opmerkt dat een sluipschutter niet eens z’n schuur kan raken; een voormalig leraar Engels die met doodsangst in z’n ogen de overvolle rubberboot filmt waarmee hij van Turkije naar Griekenland vaart. Dit zijn een paar van personages in de driedelige docu Verjaagd door de oorlog: de gevaarlijke reis naar Europa, waarin verschillende vluchtelingen worden gevolgd tijdens de boottocht vanuit Turkije, de tocht door Hongarije, of in de zogenaamde “Jungle” in Calais.

De Britse documentairemaker James Bluemel filmde afgelopen jaar met z’n team meerdere vluchtelingen die onderweg waren naar onder andere Finland, Duitsland en Engeland. Daarnaast gaf de regisseur de vluchtelingen een camera of extra geheugenkaarten mee, zodat ze zelf hun reis konden filmen op plekken waar de filmploeg ze niet kon volgen. De documentaire wordt nu uitgezonden op RTL4.

Videos by VICE

Ik sprak Bluemel over de docu, zijn kritiek op het Europese vluchtelingenbeleid en de macht van de camera.

Een van de onderwerpen van de docu, Sadiq, wacht bij de Oostenrijkse grens op een bus naar Duitsland

VICE: Hoe kwam je op het idee om vluchtelingen hun eigen docu te laten filmen?
James Bluemel: Een vriend van me was in Marokko en fotografeerde daar migranten die Spanje in probeerden te komen. Toen hij weer terug in Engeland was, liet hij me niet alleen de foto’s zien, maar ook filmpjes die vluchtelingen zelf hadden opgenomen en dat waren echt geweldige beelden. Het had iets ongepolijst en aangrijpends. Toen dacht ik: als we een film willen maken over de reis van vluchtelingen, kunnen we net zo goed dit beeld gebruiken. We kunnen hen zelf de verhalen laten vertellen.

Hoeveel beeldmateriaal hadden jullie na de opnames?
O god, het was fucking gigantisch. Je had sowieso de beelden die ikzelf en andere filmmakers hadden geschoten, dat was rond de 250 uur. Samen met alle beelden van de vluchtelingen hadden we rond de driehonderd of vierhonderd uur aan materiaal. Vervolgens kostte het veertien weken om structuur in het materiaal te vinden, en het terug te brengen naar drie afleveringen van vijftig minuten.

Hoe ervoeren de vluchtelingen het proces van het filmen zelf?
Een van de vluchtelingen, Hassan, zei dat het proces van filmen nuttig voor hem was. Het leidde hem af van de directheid van de situatie. Hij had een taak te volbrengen in het midden van de chaos, wat hem kalmeerde en hem meer perspectief gaf.

Sommige van de vluchtelingen hadden hetzelfde gevoel. De camera is een nuttig gereedschap, of kan een nuttig gereedschap zijn, om je aandacht op te vestigen. Voor anderen was het juist lastig, of zelfs een hindernis, om tijdens de gebeurtenissen te filmen. Iemand die naar Finland wilde, hield na een tijdje ook op met filmen omdat het te hinderlijk werd en er te veel druk op lag. Maar de mensen die achteraf geweldig materiaal hadden, waren meestal ook degenen die het filmen als iets nuttigs zagen.

Afghaanse kinderen slapen in Athene. Foto door Gus Palmer

Was dat ook de voornaamste reden dat mensen mee wilden doen aan je docu? De reden waarom vluchtelingen mee wilden doen verschilde per persoon. De meesten die ‘nee’ zeiden deden dat om dezelfde redenen, degenen die ‘ja’ zeiden deden het vaak ook om dezelfde redenen. Soms zeiden ze ‘ja’ uit praktische overwegingen. Een van de mannen, Ahmed, wilde meedoen zodat zijn dochtertje iets zou hebben als hij tijdens de reis stierf – zodat ze kon zien waarvoor of waardoor hij stierf. Anderen wilden meedoen omdat ze een verhaal te vertellen hebben, en dat ze ook kracht geeft. Mensen zeiden vaak ‘nee’ omdat ze het te gevaarlijk vonden.

Je gaf geheugenkaarten aan zestig deelnemers. Uiteindelijk heb je zes mensen uitgekozen voor de docu. Hoe kwam je bij deze zes uit?
Dat was een beslissing die we aan het einde maakten. Een hoop van deze mensen hebben dezelfde ervaringen: ze hebben dezelfde achtergrond en dezelfde route genomen. Je zag bepaalde verhalen steeds weer terugkomen. We moesten uiteindelijk beslissen waar de kracht en het hart van het verhaal lag; welke verhalen emotioneel gezien het sterkst waren.

Wat voor instructies gaf je de deelnemers voor het filmen?
Voornamelijk hoe ze moesten opnemen: probeer in “landschap” te filmen. Praat tegen de camera. Laat eerst jezelf zien en daarna de omgeving. We hoopten dat ze zoveel mogelijk zouden filmen, dat ze elke mogelijkheid om te filmen zouden benutten. Maar je moet ze ook gewoon vertrouwen, omdat je ze overlaat aan de smokkelaar en ze pas weer ziet bij de volgende grens of het volgende stadje.

Alaigie, een van de vluchtelingen die gevolgd wordt in de film. Foto door Alex Hudson

Je hield ook contact met de deelnemers tijdens de reis. Voelde je je verantwoordelijk voor hen?
Je bouwt uiteraard wel een band met iemand op. En natuurlijk ga je je zorgen maken als je iemand achterlaat in de laadruimte van een vrachtwagen of in een overvolle boot. Mijn verantwoordelijkheid ligt echter bij de documentaire. Ik kan me niet bemoeien met hun reis, daar moet ik streng in zijn. Het belangrijkste is om aan het publiek te laten zien wat er gebeurt. Daarnaast is het ook illegaal om vluchtelingen te vervoeren, en zou dat de film ondermijnen. De docu moest waarheidsgetrouw zijn.

Naast het menselijke verhaal heeft de documentaire natuurlijk ook een politieke boodschap. Wat is je grootste kritiek op het Europese vluchtelingenbeleid?
Ik heb zelf het gevoel dat deze hele crisis op een betere manier aangepakt had kunnen worden als landen beter hadden samengewerkt. Als de Europese Unie vluchtelingen geaccepteerd had en mensen eerlijk over de landen verdeeld waren, was het goed gekomen. Maar ze hebben dit niet goed aangepakt, en nu zie je in alle landen woede opkomen, wat verschrikkelijk is en heel dichtbij kwam voor de vluchtelingen. Ik schaamde me voor hoe Europa hiermee omging en nog steeds mee omgaat. Er zijn natuurlijk nog steeds mensen die geweldige dingen voor ze hebben gedaan, maar over het algemeen heeft Europa gefaald in het zorgen voor deze mensen.

Vluchtelingen staan in Presevo in Servië in de rij om hun papieren te laten controleren. Foto door Gus Palmer

De film heeft een aangrijpend onderwerp en in de afleveringen zijn er genoeg wanhopige momenten – maar er is ook ruimte voor hoop. Was het altijd al je doel om die twee kanten van het verhaal te laten zien?
Ik denk dat beide kanten bestaan, en het is belangrijk om die ook allebei te laten zien. Het is verschrikkelijk, maar er zijn ook momenten waarop er opeens een vlaag van humor voorbij komt – wat er ook voor zorgt dat de kijker zich met de onderwerpen kan identificeren. Het helpt om die brug te bouwen tussen wat er gebeurt op het scherm en de kijker die thuis op de bank zit.

Dat snap ik. Het is één ding om het in de krant te lezen, maar iets heel anders om de beelden te zien van hun reis.
Precies. De media laten de schaal zien van het nieuws: miljoenen mensen die hiernaartoe komen. Maar wat je dan uit het oog verliest is het individu. Deze documentaire probeert het individu terug te brengen naar de voorgrond.

Sadiq en een paar vrienden in Finland

Was je eigenlijk geschokt toen je voor het eerst het materiaal zag dat de vluchtelingen hadden gefilmd?
Nou, ik wist wel wat ik kon verwachten, omdat ik me in het onderwerp heb verdiept. Ik wist wat voor beelden ik terug zou krijgen. Wat geweldig was, was dat deze mensen de moed hadden om te filmen tijdens de meest stressvolle en chaotische momenten van hun reis.

De derde en laatste aflevering van Verjaagd door de oorlog: de gevaarlijke reis naar Europa wordt op zondag 18 september uitgezonden op RTL 4.