Babette maakt tekeningen geïnspireerd op de dode lichamen die ze onderzoekt

Babette benadrukt dat alle tekeningen fictief zijn. Er zijn geen bestaande mensen getekend.

Er is weinig moois aan de dood. Het gapende, lege onbekende is voor veel mensen al griezelig genoeg om ze tot waanzin te drijven. Maar ook wat de dood achterlaat is niet echt bepaald prettig: zielloze lappen vlees die na verloop van tijd wegrotten. De Belgische Babette van Rafelghem ziet echter schoonheid in wat de gemiddelde mens te moeilijk vindt om onder ogen te zien: ingewanden, skeletten en alle gore muk die onder onze huid zit.

Babette (25) is assistent in opleiding als forensisch arts in België. Voor haar werk onderzoekt ze in opdracht van het justitie mensen die in verdachte omstandigheden zijn overleden en lichamelijke letsels van nog levende slachtoffers. Ze vertelt me dat er een verschil is tussen hoe pathologen in België en Nederland werken. In Nederland onderzoekt een schouwarts het lichaam ter plaatse waarna een forensisch patholoog vervolgens het lichaam onderzoekt in een lab. In België doet de patholoog echter alles: die gaat naar de plaats waar het lichaam gevonden is, onderzoekt het lichaam en gaat soms ook naar ziekenhuizen om mensen te onderzoeken die zijn omgekomen door geweld.

Naast haar werk als forensisch patholoog is Babette ook kunstenaar. Ze maakt tekeningen gebaseerd op wat ze op haar tafel tegenkomt en wat ze op haar werk ziet: van opgesneden mensen tot doodgeboren foetussen. Ik sprak haar over haar werk als patholoog, de tekeningen die ze maakt, en de schoonheid van een dood lichaam.

VICE: Er zijn maar weinig mensen die jouw beroep uitoefenen. In 2018 waren het er 15 in heel België , en in Nederland zijn het er nog minder . Wist je altijd al dat je dit wilde doen?
Babette: Eigenlijk niet. Ik heb zes jaar geneeskunde gestudeerd, en binnen die opleiding wordt er weinig gepraat over forensische pathologie. In België wordt deze opleiding nog niet zo lang erkend als aparte specialisatie, en in Gent, waar ik studeerde, kon je dit destijds niet kiezen als richting. Het was dus geen reële optie, totdat ik zag dat het in Antwerpen wel kon. Daar werd ik meteen co-assistent.

En je vond het meteen leuk?
Ja, inderdaad. De reden om geneeskunde te studeren kwam al vanuit een fascinatie voor het menselijke lichaam, en dan vooral het visuele aspect. Bij autopsies zitten we dicht op de anatomie van de mens, we zien elk detail van het lichaam. Toen ik als forensisch arts begon, mocht ik voor het eerst een vers lichaam onderzoeken – daarvoor had ik alleen geprepareerde lichamen, die behandeld zijn in formaline [een conserveermiddel dat gebruikt wordt om lichamen te bewaren, red.] op mijn tafel gehad. Ik raakte daar best wel snel aan gewend; je komt er vrij snel achter of je dit beroep aankan of niet.

Hoe verloopt zo’n autopsie?
Je volgt een stappenplan. Eerst kijken we uitwendig wat we zien. Dan gaan we inwendig onderzoeken en dat gaat erg grondig: het is niet zo dat als we bijvoorbeeld denken dat de doodsoorzaak bij de hersenen ligt, we de rest niet onderzoeken. We snijden eerst de rug open en onderzoeken het ruggenmerg. Daarna onderzoeken we de schedel en de hersenen. Dan snijden we de borstkas en buik open en onderzoeken we alle organen apart. We onderzoeken echt alles. Ik vind het mooi om elke keer opnieuw te zien hoe het menselijke lichaam in elkaar zit, en het is zo interessant om dan te onderzoeken waaraan iemand overleden is.

Is het tekenen een manier om je werk dragelijker te maken?
Ik teken om dezelfde reden als waarom ik mijn werk graag doe: ik vind het menselijk lichaam interessant. Het is niet zo dat ik het doe om te verwerken wat ik heb gezien. Ik heb altijd al graag getekend; ik maak al langer medische tekeningen dan dat ik dit werk doe. Nu heb ik een switch gemaakt van medische tekeningen naar forensisch medische tekeningen. Als je het menselijke lichaam tekent, maak je het ook abstract. Dat gruwelijke, lelijke van de dood blijft dan achterwege.

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Je maakte ook een serie tekeningen voor De doden praten , een boek van je opleider prof. dr. Werner Jacobs. Op een van de tekeningen zie je de rug van een lijk. Wat zien we hier?
Tijdens een autopsie snijden we altijd eerst in de rug. Zo kunnen we nagaan of er geen bloedingen zijn in de rugspieren. Ook kijken we naar de nekwervels, zodat we kunnen zien of deze gebroken zijn of niet. Vervolgens zagen we de nekwervels door om het ruggenmerg te zien. Als daar bloed in zit, kan je eventuele tekenen van trauma of ontsteking zien. Ook kan je zien of iemand een spieraandoening had, zoals ALS. Dat moet je met een microscoop bekijken. Dan naaien we de rug weer dicht, zoals je op de tekening kunt zien. Ik vind zo’n beeld sowieso visueel erg sterk. Het is een beeld dat je als forensisch onderzoeker altijd herkent. De bolletjes die je ziet, zijn de afvoerputjes van een autopsietafel. We maken de lichamen altijd nat om ze schoon te maken en al het vocht dat vrijkomt, wordt afgevoerd via deze gaatjes.

Deze tekening van een foetus is misschien wel de griezeligste van allemaal.
Ja, we krijgen zelden foetussen op onze tafel. Maar soms gebeurt het dat een moeder een miskraam heeft gehad en dan wil onderzoeken of er een medische fout is gemaakt. Het is technisch erg ingewikkeld om te onderzoeken: ze zijn heel klein en nog niet alles is ontwikkeld. De latjes die ik erbij getekend heb, gebruiken we altijd om nadien een foto van het lichaampje met een lat ernaast te maken, zodat je altijd de gegevens voorhanden hebt als je naar de foto’s kijkt. Die foto’s worden gemaakt door de politie en worden vervolgens gebruikt als bewijsmateriaal. De politie staat tijdens het onderzoek dus constant naast je.

Uit films krijg je het idee dat een forensisch medisch onderzoeker ‘s nachts in z’n eentje met een koptelefoon op lijken zit te onderzoeken. Klopt dat een beetje?
Haha, nee. Er zijn altijd een heleboel mensen aanwezig bij zo’n onderzoek. Er zijn sowieso veel misverstanden over mijn werk. Mensen weten bijvoorbeeld niet dat je als forensisch patholoog in België ook levende mensen onderzoekt. Soms worden we bijvoorbeeld ook opgeroepen om iemand die verkracht of mishandeld is te onderzoeken. Laatst kreeg ik een opdracht waarbij ik naar een ander ziekenhuis moest, en dan onthalen ze je met de opmerking ‘maar dokter, die persoon is helemaal nog niet dood!’.

Op je tekeningen is iedereen wel overduidelijk dood. Wat zien we op deze tekening van een schedel?
Je ziet een schedel met een kogelwond. De afronding boven de barst in de schedel, is typisch voor een kogelwond. Als forensisch patholoog meet je de diameter van de verwonding, want zo kun je nagaan met welk kaliber de persoon in kwestie is neergeschoten. Hoewel ik bijna nooit een schedel zonder ‘vlees’ te zien krijg, gebeurt het wel dat iemand pas gevonden wordt als die al in staat van ontbinding is, dan krijg je al wat meer een schedel te zien. Het gebeurt ook weleens dat iemand in zijn tuin een schedel vindt. Wij moeten dan onderzoeken wat er met die persoon gebeurd is en of die schedel überhaupt menselijk is. Ook onderzoeken we of de schedel een recente vondst is of of hij ouder is dan dertig jaar.

Op een andere tekening zie je een hoofd vol cijfertjes. Waar zijn die precies voor?
Als er verwondingen zijn op iemands lichaam, dan gaan we die nummeren. Dat is gemakkelijk om naar te verwijzen in het besluit van je onderzoek. Als iemand bijvoorbeeld vijftien messteken heeft, dan is het moeilijk om te beschrijven waar die messteken allemaal zitten. Met cijfertjes wordt het veel duidelijker. Op een andere tekening zie je het bordje ‘M5’ bij een skelet, als teken dat dit het vijfde lichaam is dat er op die plek gevonden werd.

Tanden komen ook vaker terug in je tekeningen.
Ja, bij een autopsie kunnen de tanden erg belangrijk zijn voor het identificeren van het slachtoffer, zeker als je niet veel andere informatie hebt. Als een tand gevuld is of getrokken, kun je al achterhalen wie die persoon zou kunnen zijn. Ook kun je veel afleiden uit hoe verzorgd de tanden zijn: welke levensstatus die persoon had en hoe oud die persoon had kunnen zijn.

Je tekent niet alleen dode lichamen, maar ook dokters die iets onderzoeken.
Ja, ik heb het altijd leuk gevonden om die interactie tussen een menselijk lichaam en medische handelingen te tekenen. Tijdens mijn stage Chirurgie moest ik soms gewoon op een stoeltje zitten en kijken. Dat is ontzettend saai natuurlijk, dus toen ben ik begonnen met schetsen.

Je wordt dagelijks geconfronteerd met de dood. Heeft dat je kijk erop veranderd?
De dood is dikwijls niet mooi, maar ja, wat is mooi? Soms kan het lichaam, of een afwijking ervan niet mooi zijn, maar ik kan het wel indrukwekkend vinden. Dat probeer ik in tekeningen te verwerken: de schoonheid van het lichaam en de dood. Het helpt voor mijn werk ook om de schoonheid in een dood lichaam te zien. Een ontbindend lichaam is niet mooi en ruikt niet bepaald lekker, maar soms zitten daar bepaalde kleuren in die ik graag gebruik in mijn werk. Het heeft in elk geval geen zin om constant stil te staan bij de gruwelijke kant van de dood, daar help je niemand mee.

Meer tekeningen en informatie op de website van Babette.