Met Nu Niet Zwanger wil de GGD onbedoelde zwangerschappen voorkomen

Begin deze maand werd er ineens weer hevig gesproken over verplichte anticonceptie. Dat bleek namelijk al minstens zes keer door de rechter te zijn opgelegd aan vrouwen met ernstig psychische problemen, onder de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) die sinds 1 januari 2020 van kracht is. 

Het dwingen tot anticonceptie is een ontzettend ingrijpende maatregel – veel mensen schrokken dan ook enorm van het nieuws. Met het verplichten van anticonceptie wordt het recht op zelfbeschikking en het recht op vrije voortplanting afgenomen. Daarbij is het van te voren nooit met alle zekerheid te voorspellen is of iemand geschikt is voor het ouderschap. Voorstanders van verplichte anticonceptie, waaronder oud-kinderrechter Cees de Groot, lieten juist weten enorm in hun nopjes te zijn. Volgens hen zou er op deze manier een heleboel ellende – verwaarlozing, mishandeling, traumatiserende uithuisplaatsingen – kunnen worden voorkomen, voor zowel de ouders als de kinderen.  

In deze heftige discussies kwam ook af en toe het GGD-programma Nu Niet Zwanger ter sprake, dat een soort tussenoplossing probeert te bieden voor dit probleem. Volgens verpleegkundig specialist Connie Rijlaarsdam, initiatiefnemer van het programma, is het namelijk “geen hogere wiskunde”. In 2014 hoorde ze tijdens een overleg over een vrouw die voor de tweede keer zwanger was, op straat sliep en bij zeven hulpinstanties liep. Haar kind zou bij de geboorte direct bij haar weggehaald worden. Rijlaarsdam zegt dat toen het kwartje bij haar viel.

“Dat is toch gek, dacht ik. Als we horen dat iemand zwanger is, weten we precies wat we moeten doen. Maar aan preventie werken we niet,” zegt ze. “Ik heb toen aan die mevrouw gevraagd of ze kinderen wilde. Dat was niet het geval. Ze was er door de chaos in haar hoofd alleen niet mee bezig geweest. Wat zij nodig had, was ondersteuning om de regie te nemen over haar kinderwens. Dat is de aanleiding geweest voor dit programma.” 

Daniëlle van Sambeek, programmamanager van Nu Niet Zwanger, vult aan: “We hebben echt een beweging in gang gezet en zien dat we steeds meer terrein winnen.”

VICE: Wat doet het programma Nu Niet Zwanger eigenlijk precies?
Connie Rijlaarsdam: Getrainde hulpverleners gaan het gesprek aan met mensen die al in zorg zijn vanwege hun problematiek. Ze vragen hen of er een kinderwens is. Als daarop het antwoord nee is terwijl er wel sprake is van een actief seksleven, wordt er gevraagd of dat dan wel of niet beschermd is. Als het niet zo is, kijken we samen wat er nodig is om te zorgen dat de cliënt regie over de kinderwens kan nemen en niet geconfronteerd wordt met een onbedoelde zwangerschap.
Daniëlle van Sambeek: Mensen mogen zelf bepalen wanneer ze zwanger willen worden. Nu Niet Zwanger betekent niet dat wij bepalen dat je nu niet zwanger mag worden, maar dat je daar bewust over nadenkt. Wil ik vader of moeder worden? Wanneer is voor mij het goede moment? En als dat nu niet is, heb ik dan nagedacht over hoe ik kan voorkomen dat het onverhoopt toch gebeurt?

Over welke mensen gaat het dan?
Rijlaarsdam: Kwetsbare personen in de vruchtbare periode, die bijvoorbeeld te maken hebben met psychische problemen of een licht verstandelijke beperking. We betrekken mannen hier ook bij door met hen in gesprek te gaan, want als iemand onbedoeld zwanger raakt, zijn daar altijd twee mensen bij betrokken. Beide personen krijgen een kind, het enige verschil is dat de één is zwanger is en de ander niet.
Van Sambeek: It takes two to tango. Het zou raar zijn om de verantwoordelijkheid voor een ongewenste zwangerschap alleen bij de vrouw neer te leggen.
Rijlaarsdam: Veel mannen die wij spreken vinden de vraag naar hun kinderwens doodnormaal, maar sommigen zeggen wel dat ze er nooit over hadden nagedacht. Als ze seks hadden, gingen ze ervan uit dat de vrouw ‘het wel geregeld had’. Ik denk dat we ons daarover ook even achter onze oren moeten krabben. Er zit verlegenheid bij hulpverleners rondom dit thema.

Wat ontbrak er in de huidige zorg, dat ervoor heeft gezorgd dat Nu Niet Zwanger is ontstaan?
Van Sambeek: Er is een gebrek aan bewustzijn. Hulpverleners vragen kwetsbare mensen te weinig naar hun kinderwens, terwijl ze vanavond zwanger kunnen raken. Die rol en verantwoordelijkheid moet serieuzer genomen worden.

Daarnaast is de weg naar veilige seks vaak ook te ingewikkeld. Naar de huisarts doe je morgen wel even. En je recept ophalen bij de apotheek lukt ook nog wel. Totdat je het in de waan van de dag vergeet. Gelukkig zijn deze stappen voor veel mensen wel te doen, maar er zijn er ook een aantal die wat extra hulp nodig hebben.

Rijlaarsdam: De zorg is enorm gefragmenteerd. Het is ingewikkeld als iedereen een stukje van de taart heeft, want dan worden onderwerpen vergeten. Mensen in een kwetsbare positie hebben vaak wel vijf of zes hulpverleners om zich heen: één voor geld, één voor wonen, et cetera. Je kunt iedereen alleen vragen stellen over diens eigen domein – of het is de verantwoordelijkheid van de huisarts. Waarop de huisarts dan weer zegt: leuk, maar ik werk vraaggericht. Als jij met een schouderklacht komt, gaan ze niet vragen hoe het met de anticonceptie is gesteld. De kinderwens is dus een domein dat ergens in de vergetelheid is geraakt, maar dat we hopelijk op deze manier op de kaart kunnen zetten.  

Dus er zou meer samenwerking moeten zijn binnen de verschillende zorginstellingen?
Van Sambeek: Ja. Een kinderwens heeft ook te maken met je financiën en je huisvesting. Als je dakloos bent, is het opvoeden van een kind ingewikkelder. Zo hebben al die verschillende domeinen met elkaar te maken. Maar we kunnen niet zomaar de hele zorg veranderden. Die taak nemen we ook niet op ons, want we hebben hier al werk genoeg aan. Maar een mooie eerste stap zou dus zijn als alle hulpverleners gaan vragen naar de kinderwens.

Rijlaarsdam: Daarbij, als iemand zegt dat ze anticonceptie wil hebben, wordt ze automatisch doorverwezen naar de huisarts. Dat is voor veel mensen logisch, maar niet iedereen heeft een huisarts. Ook is niet iedereen verzekerd of is überhaupt in staat om alleen te reizen. Het zijn veel handelingen, en als hulpverlener moet je je realiseren dat je te maken hebt met mensen in kwetsbare situaties. Daarom zeggen wij: als we mee moeten naar de apotheek om de pil op te halen, dan doen we dat.

Hoe zorgen jullie dat jullie gevonden worden door mensen die jullie hulp kunnen gebruiken?
Van Sambeek: Wat we het liefst zouden willen, is dat alle hulpverleners die mensen in een kwetsbare positie begeleiden de kinderwens gaan bespreken met hun cliënten. Zo hoeven wij dus niet eens zelf benaderd te worden. Maar op dit moment is dit helaas nog geen onderwerp dat standaard in de begeleiding zit.

Rijlaarsdam: We zijn daarom ook bezig met scholing, zodat we dit gesprek proactief kunnen voeren met hulpverleners. Hierin werken we samen met Rutgers, het Nederlands kenniscentrum voor seksualiteit en seksuele gezondheid.

Maar zo ver zijn jullie dus nog niet.
Van Sambeek: Nee. Er zijn wel al duizenden hulpverleners getraind, maar we zouden willen dat dit regulier werk werd. Op de basisschool is het een heel normale vraag: wie wil er later vader of moeder worden? Maar later wordt het opeens iets heel spannends, terwijl dat niet zo hoeft te zijn als je respectvol bent.

Overlegt een hulpverlener altijd eerst met de cliënt voordat ‘ie naar jullie toestapt?
Van Sambeek: Ja, het is altijd vrijwillig. Als een hulpverlener met iemand in gesprek gaat die zegt niet zwanger te willen worden, maar ook geen gebruik maakt van anticonceptie, maken zij samen een inschatting of het diegene lukt om dat zelf via de huisarts te regelen. Als dat niet gaat, wordt er gevraagd of het oké is er iemand bijkomt die de cliënt verder kan helpen.

Is de service van Nu Niet Zwanger eigenlijk gratis?
Rijlaarsdam: Ja, de trainingen voor onze professionals worden vergoed door de overheid en gemeenten. En als je ouder bent dan 18 en niet aanvullend verzekerd bent, zijn er bij ons ook mogelijkheden om te kijken of de kosten voor anticonceptie overgenomen kunnen worden. Want ook hier zien we weer: verzekeringen zijn complex, zeker voor onze doelgroep.

Er is de afgelopen tijd veel gezegd over de nieuwe Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg, die het mogelijk maakt verplichte anticonceptie op te leggen aan vrouwen met psychiatrische problemen. Wat vinden jullie van die aanpak?
Van Sambeek: Wij richten ons niet op verplichte anticonceptie, maar laten juist zien dat je verschil kunt maken door gewoon met mensen in gesprek te gaan. Met begeleiding en gesprekken krijg je preventief veel voor elkaar. Je geeft mensen op die manier ook de regie om te beslissen over hun eigen lichaam en leven. Dat is de kern van ons programma.
Rijlaarsdam: Iemand kan pas een keuze maken als er te kiezen valt. Als hulpverlener ben je verplicht om ervoor te zorgen dat mensen zelf een geïnformeerde keuze kunnen maken.

Zijn er dingen die nog verbeterd kunnen worden aan het programma?
Rijlaarsdam: Het is momenteel nog zo dat je postcode bepaalt of je deze ondersteuning krijgt, omdat we nog niet door het hele land zitten. Dat is natuurlijk niet de bedoeling en zouden we graag anders zien. Kwetsbare mensen wonen namelijk overal.

Van Sambeek: Hulpverleners een nieuw trucje leren is ook niet zo makkelijk. Het is niet zo dat iedereen zegt: oh top, ga ik morgen doen. Er zijn toch mensen die het nog spannend vinden. We hadden wel gehoopt dat daar meer snelheid in zat. Ook horen we wel eens van zorgmedewerkers dat ze wel mee zouden willen werken, maar er geen tijd voor hebben. Het liefst zouden we natuurlijk willen dat hulpverleners al tijdens hun opleiding geschoold werden in het bespreken van de kinderwens, want nu zijn we achteraf bezig. 

Ik zou eigenlijk een oproep willen doen aan alle hulpverleners: bespreek de kinderwens met je cliënt. Het is een veel minder spannend onderwerp dan je denkt – en de klant is je er dankbaar voor. Diegene heeft recht op een geïnformeerde keuze.

Dank jullie wel!