De kunstenaar die erfgoed beschermt door er glimmende beeldjes van te printen

Nadat de Islamitische Staat een aantal jaar geleden allemaal kunstwerken in het Mosul Museum in Irak had vernietigd, besloot de Iraanse kunstenaar Morehshin Allahyari om ze in 3D te reconstrueren. Met haar huidige project, She Who Sees The Unknown, doet ze iets vergelijkbaars. Alleen dit keer reconstrueert ze geen vernielde kunstwerken, maar maakt ze 3D-geprinte sculpturen van vergeten erfgoed uit de Midden-Oosterse cultuur. En het is geen terroristische groepering die de bedreiging vormt, maar westerse instituten die archeologische vondsten doen in het Midden-Oosten. Zij maken de data van hun vondsten niet openbaar, waardoor de lokale bevolking geen toegang heeft tot haar eigen cultureel erfgoed. ‘Digitaal kolonialisme’ noemt Morehshin dit ook wel, en ze is vastbesloten er iets tegen te doen.

Ik sprak haar over haar activistische project, en vroeg naar de verhalen achter haar sculpturen.

Morehshin woont in New York, maar groeide op in Iran. In de afgelopen jaren kwam ze erachter dat veel Amerikaanse en Europese instituten, zoals CyArk, 3D-scans maken van archeologische vondsten uit het Midden-Oosten. Het probleem is alleen dat de lokale bevolking nooit iets van deze resultaten te zien krijgt – het kost te veel geld om zelf zo’n 3D-model aan te schaffen, en zelf doen de westerlingen ook nauwelijks moeite om hun vondsten met hen te delen. “Het is gek om dat soort objecten dan in een museumcollectie terug te zien, terwijl ze nooit meer zullen terugkeren naar waar ze vandaan komen,” zegt Morehshin.

Daarom wil Morehshin dit erfgoed juist wél toegankelijk te maken voor de lokale bevolking, door er 3D-modellen van te maken. Om precies te zijn gaat het om djinn-figuren, een soort mythische godinnen uit de Midden-Oosterse cultuur. Sommige hebben meerdere hoofden, en zien er best monsterlijk uit. Het is een grootschalig onderzoek, waarvoor ze in oude boeken op zoek gaat naar de verhalen en betekenissen van deze mythische wezens, met het doel deze verhalen toegankelijk te maken voor het grote publiek. Ook trekt ze de hele wereld over om, naast haar sculpturen te exposeren, performances en lezingen te geven over haar activistische project.

Over de djinn-figuren hoorde ze zelf voor het eerst van haar oma, die er veel verhalen over kon vertellen. Doordat ze vooral mond tot mond werden doorverteld – en er weinig afbeeldingen van djinn te vinden zijn – bleven de mythes vrijwel onaangetast van koloniale invloeden en culturele toe-eigening, in tegenstelling tot veel andere beelden uit de Midden-Oosterse cultuur.

Een van die verhalen die ze op het pad kwam was dat van Ya’jooj en Ma’jooj, afkomstig uit de Koran. In dit verhaal worden de figuren Ya’jooj en Ma’jooj gescheiden van de rest van de wereld door een hoge, lange muur, omdat ze kwaad en chaos zouden verspreiden onder de mensen. Dat mondde uiteindelijk uit in twee meerkoppige, slangachtige, glimmende gouden wezens werden.

Morehshin stuitte op dit verhaal nadat ze net iets soortgelijks had meegemaakt, vertelt ze. “Vorig jaar was ik voor een show in Berlijn, precies op het moment dat Trump de moslimban in werking zette. Omdat ik destijds zowel een greencard als een Iraans paspoort had, kon ik tien dagen lang niet terug naar New York. Ik zat daar vast, en wist niet wat ik moest doen.”

Uiteindelijk werd de ban weer opgeheven en kon ze terug naar New York, waar ze verder ging met haar project. En dus op het verhaal van Ya’jooj en Ma’jooj stuitte. “Het is heel persoonlijk, maar tegelijkertijd niet alleen mijn verhaal,” zegt ze daarover.

Morehshin bouwt de modellen van haar figuren in 3D-programma’s, wat een behoorlijk tijdrovend werk is. Als ze daarna met 3D-printers tot leven zijn gekomen, krijgen ze een glimmend likje verf. Vervolgens krijgen ze een grote rol in haar rituele performances. Zoals in het evenement Re-figuring, waarin ze in een huiskamersetting – met kaarslicht en op een perzisch tapijt – samen met andere kunstenaars, wetenschappers, activisten verhalen vertelt over digitaal kolonialisme en andere vormen van onderdrukking.

Omdat de djinn-beelden behoorlijk zeldzaam zijn, zal ze ook haar fantasie moeten gebruiken om gestalte aan ze te geven. Morehshin vertelt dat djinn oorspronkelijk meestal geen geslacht hadden, maar door vele interpretaties van allerlei mensen, uiteindelijk vaak een mannelijk uiterlijk hebben gekregen. Deze rol wil Morehshin omdraaien, door ook karakters te maken die juist vrouwelijk zijn, en niet-heteroseksueel.

Nu is Morehshin bezig met de djinn Aicha Qandisha, een verleidelijke godin uit de Marokkaanse mythologie. Aicha heeft twee gezichten, lange wapperende haren en benen die wel wat weg hebben van kippenpoten. Morehshin vertelt dat deze djinn erom bekend staat dat ze mannen kan beheersen. “Als ze dat doet, breekt ze zijn lichaam open. Hierdoor is de man vatbaar voor demonen en de enige manier voor een bezeten man om niet gillend gek te worden is om mee te werken met Aisha en naar haar te luisteren.”

Morehshin hoopt haar project eind 2018 af te hebben. De bedoeling is dat ze dan een hoop verhalen heeft verzameld, en in ieder geval twaalf glimmende, 3D-geprinte sculpturen heeft gemaakt waarmee ze die kan vertellen.

Meer informatie over She Who Sees The Unknown vind je op haar website.