Waar is de droom van de ondergrondse stad gebleven?

De herontdekking van een oude ondergrondse stad in Turkije trok veel aandacht op het internet. De 5000 jaar oude grot, gevonden in Nevşehir, kent een gangenstelsel van in totaal 5,5 kilometer met tientallen verborgen kamertjes, kleine kerken en tombes.

Volgens de burgemeester van Nevşhir, Hasan Ünver, waren er eerder al wat documenten gevonden die het hadden over een ondergronds gangenstelsel, maar niemand had verwacht dat er daadwerkelijke een gehele stad on de grond zat.

"We hadden als eens documenten gevonden waarin gesproken werd over een watertunnelsysteem dat bestond uit tientallen losse tunnels," zei Ünver.

Hoewel dit zeker niet de eerste ondergrondse stad is in de Cappadocia regio – al sinds de jaren 60 worden er ontdekkingen gedaan – is dit veruit de grootste ontdekking tot nu toe.

Forenzen nemen de metro naar hun werk, en rijden langs eeuwenoude tunnelsystemen zonder ook maar iets te weten van de verborgen wereld.

Maar zou je je hele dag ondergronds willen doorbrengen? Dat klinkt niet heel aantrekkelijk, maar er was een periode waarin ondergrondse steden dé oplossing leken te zijn voor de volgroeide metropolis in de jaren 1960'.

Het was de herleving van een concept dat al duizenden jaren eerder was bedacht. Maar waarom bleef het niet hangen?

De groei van moderne ondergrondse steden was een poging om stedelijke gebieden warmer en minder bang te maken.

"Het zakenleven mag de binnenstad niet verlaten. Geld, macht en ondernemerschap zijn daar geconcentreerd. Daar speelt alles zich af."

Dit zijn de woorden van Vincent Ponte, een stadsplanner die zich bezighoud met de modernisatie van ondergrondse steden in Nood America in de jaren 1960's en 1970's.

Dit vertelde Ponte in 1967 in The New York Times, en het was tijd dat iemand opstond. Toentertijd hadden de buitenwijken rondom de grote steden enorme hoeveelheden families uit de binnensteden weggezogen omdat zij niet meer wilden leven in verpauperde steden. Ponte wist veel aandacht te trekken met zijn algemene filosofie in een tijd waarin de auto het beeld van de stad begon te overheersen.

Zijn oplossing om de steden weer leefbaar te maken? Nou, Ponte zag een stad voor zich waarin het onmogelijk was om in een auto te rijden. Zijn grootste succes als stadsplanner was misschien wel een van de uniekste steden in Noord Amerika, het Franstalige Montreal; een stad die Ponte adopteerde als zijn nieuwe thuis.

Het ambitieuze plan om Montreal deels ondergronds te bouwen was om verschillende redenen een logische stap – helemaal omdat de stad 's winters vrieskou is. Net als in Minneapolis, waar dit probleem werd opgelost met een bovengronds 'skyway system'.

In zijn tijd werd Ponte gezien als een visionair; auto's kregen de begaande grond als bewegingsruimte, voetgangers zouden zich veilig ondergronds kunnen verplaatsen en het openbaar vervoer zou daar nog eens een niveautje onder kunnen. Zijn voornaamste reden was dat hij het karakter van de binnenstad wilde bewaren die juist in verval was door de sterke opkomst van auto's.

"Je kunt dat probleem niet zomaar oplossen door de straten breder te maken of auto's te weren," stelde Ponte in Time Magazine in 1970. "Je moet alles op elkaar laten afsluiten, de vrachtwagens, auto's en mensen, elke eenheid verdient een eigen verdieping. Al in de 16de eeuw maakte Leonardo da Vinci schetsen voor de scheiding van het verkeer. Ook het Rockefeller Center deed in de jaren 1930' een gooi naar dit concept."

Ponte begon klein maar ook groots tegelijk. Hij maakte gebruik van een van de grootste bouwprojecten in de vroege jaren 60, de Place Ville-Marie, om met zijn ideeën te kunnen experimenteren. Dit bracht een van de grootste hubs van de ondergrondse stad, een groot winkelcentrum. Vanaf daar kon met de Expo '67 wereldtentoonstelling - dat zich in Montreal afspeelde – een grote som geld wordt ingezameld om Ponte's concept verder uit te bouwen.

Vandaag de dag kent Montreal een ondergrondse gangenstelsel van ruim 30 kilometer, waar 41 stadsblokken in te vinden zijn. Dit maakt dat Montreal het grootste ondergrondse systeem ter wereld heeft. Het succes van Ponte's concept is dan ook moeilijk te ontkennen.

Want zijn plan is ook elders opgepakt. In Dallas werd hij bijvoorbeeld al snel uitgenodigd om zijn idee ook hier werkelijkheid te laten worden. Uiteindelijk resulteerde dit in een systeem dat bestond uit maar liefs 36 stadsblokken. Een cover van Esquire uit 1968, gericht op het zuidwesten van Amerika, schreeuwde dat de stad Ponte zijn gang moest laten gaan. Ponte's visie was indrukwekkend en werd door sommigen als verwerpelijk ontvangen, anderen zagen het juist als dé oplossing voor veel stedelijke problemen.

Ponte stelde dat de basis van zijn concept kon worden uitgevoerd in vrijwel alle grote steden.

"Iedereen profiteert," vertelde Ponte destijds aan Time, "Ontwikkelaars ontvangen meer rente, stedelingen kunnen zich makkelijk verplaatsen, de stad wordt leefbaarder. De belastingopbrengst schiet omhoog. De stad krijg een nieuw imago."

"Zoals je zelf zou meemaken als je onder de stad doorloopt is leven in Dallas een middagdingetje geworden. Zo rond lunchtijd komt het ondergrondse systeem tot leven – mensen lunchen, kopen, en laten hun schoenen poetsen. Rond 2 uur zien we dat het afneemt en rond een uur of 5 is het een spookstad geworden. Planners en experts die hun ideeën in de late jaren 60 ontwikkelden zouden deze verloedering nooit hebben kunnen bedenken," aldusCharissa N. Terranova, onderzoeker aan de Universiteit van Texas.

In 2009 besprak zij in de Urban History Review de problemen van Dallas' ondergrondse systeem. Terranova (wiens achternaam Italiaans is voor "Nieuwe Aarde", wat haar perfect maakt om over dit onderwerp te schrijven) zegt dat het idee in Dallas mislukte omdat we een verkeerd beeld hadden van hoe druk de straten in de 21ste eeuw eigenlijk zouden zijn – wat dus uiteindelijk blijkt mee te vallen.

Nu de bovengrondse stad minder eng blijkt te zijn, worden de ondergrondse steden minder aantrekkelijk.

Sinds Ponte zelf twee meter diep onder de grond verdween is het idee van de ondergrondse stad controversiëler geworden. Nu worden de ondergrondse systemen door burgemeesters gezien als de ideale manier om inwoners door de stad heen te loodsen in plaats van in de stad te krijgen. Dat zou vroeger misschien een goed idee zijn geweest toen toeristen de verloederde delen probeerden te vermijden, maar dit probleem is al opgelost door gentrificatie.

Sterker nog, Dallas, een van Ponte's projecten, is al jaren bezig om zijn 45 jaar oude plannen weer terug te draaien. De burgemeester, Laura Miller, nam geen blad voor de mond:

"Als ik een grote cementmixer had met een overvloed aan cement had ik die tunnels allang volpompen, liever vandaag dan morgen," vertelde Millen aan Times, dezelfde krant waarin Ponte zijn plannen 38 jaar eerder had uitgestippeld. "Het is het slechtste plan dat ooit in deze stad is doorgevoerd. Ze dachten dat het hip was om een ondergrondse gemeenschap te maken, maar het werd een dood gangenstelsel."

Sindsdien heeft de stad de tunnels links laten liggen in citymarketing. Een rapport uit 2011 over de toekomstplannen van de stad noemde Ponte's grote idee "Een steriel, saai systeem dat het leven op de begaande grond wegzuigt."

Jammer voor Dallas, maar voor Montreal blijft het systeem toch werken. Het is een van dingen geworden waar we Montreal nu van kennen, iets dat je als toerist gezien moet hebben met vier sterren op TripAdvisor. Ook Toronto, net als zoveel Canadese steden, kent een ondergronds systeem, maar die wordt lang niet zo veel gebruikt als Montreal.

Buiten Montreal is stedelijke vernieuwing niet uit een groot netwerk van tunnels gekomen, maar door een verandering in perceptie. Tegenwoordig is de binnenstad veel aantrekkelijker.

Terug naar de indrukwekkende vondst in Nevşehir van een paar jaar geleden. Deze week vertelde de burgemeester dat hij dit imponerende tunnelsysteem wil ombouwen tot een systeem zoals ze dat in Montreal kennen.

"Ze zeiden vroeger dat er maar een paar opslagplaatsen ondergronds zouden zijn," vertelde hij tegen de Turkse krant Dogan News Agency. "We willen deze ondergrondse stad ombouwen tot een modern leefbaar centrum. We hopen er een sociaal knooppunt van te maken met vergaderruimtes en een museum."

Natuurlijk hangt dit idee ergens tussen het perverse en moderne in. Als het goed wordt uitgevoerd kan dit ondergrondse systeem een belangrijke bijdrage leveren aan het stadsleven. Het is niet alleen waardevol als toeristische hub, maar ook als ontmoetingsplaats voor iedereen. Maar goed, dat mogelijk wel op kosten van de historische rijkdom.

Wat zou jij doen als je de burgemeester van dit Turkse dorp was?