Belgische gevangenen verdienen betere bibliotheken

"In de gevangenis zijn de bibliotheken vaak gevuld met verouderde boeken die voornamelijk gebruikt worden om wiebelende bedden of kasten te stabiliseren," vertelt François Troukens. François, nu auteur en regisseur, pleegde ooit verschillende overvallen en heeft daarvoor meerdere jaren in de gevangenis gezeten. Toen hij opgesloten werd in de Prison de la Santé in Parijs, raakte hij betrokken bij de gevangenisbibliotheek: “Ik vroeg journalisten om boeken op te sturen die ze gratis kregen om er recensies over te schrijven. Die nieuwe boeken stalde ik dan uit, daar werd ik blij van. Mensen kwamen die boeken stelen omdat ze ze herkenden uit tv-programma’s. Ze bespraken die boeken dan met vrienden en familie om te laten zien dat ze verstand hadden van cultuur, en ze kregen ook het gevoel dat ze niet vergeten werden. Wat een nieuw boek teweegbrengt, kun je niet vergelijken met boeken die vanop zolder onder het stof moet gaan halen.

Als je ietwat bekend bent met de verschillende problemen waarmee gevangenissen te maken krijgen, dan klinkt het aanbod van bibliotheekboeken misschien niet echt als iets om je druk over te maken. Maar door gevangenen te verbannen uit de bibliotheek, ontneem je hen nog meer contact met de maatschappij en wordt ook het gevoel van uitsluiting vergroot. Cultuur kan gebruikt worden als wapen, tegen de mensen die er geen toegang tot hebben. 

“Meestal denken we niet zo veel na over de rechten van gedetineerden, en wat daarover in de wet is vastgelegd”, zegt Mélanie Bertrand, projectmanager bij de Brusselse non-profitorganisatie Coordination des Associations Actives en Prison (CAAP). “Er is weinig aandacht voor het belang van toegang tot de gevangenisbibliotheek. Volgens ons is die toegang nochtans een essentieel recht, geen privilege zoals anderen er soms naar verwijzen. Verenigingen en sprekers die voor deze rechten van de gevangenen opkomen, moeten hun aanwezigheid keer op keer verantwoorden tegenover de gevangenisdirectie.”

Toegang tot de gevangenisbibliotheek: het lijkt misschien een klein probleem, maar in werkelijkheid is het een signaal van een kapot gevangenissysteem in België. “Het is uiteraard van fundamenteel belang dat gevangenen de mogelijkheid hebben om boeken te lezen, maar omdat er zoveel andere problemen zijn die eerst moeten worden opgelost, hebben wij nooit  een standpunt over deze kwestie ingenomen. Zo erg is de situatie”, zegt Marie Berquin, advocaat bij de balie van Brussel en medevoorzitter van het Internationaal Observatorium van Gevangenissen (IOP), dat opkomt voor de rechten van gevangenen. Het IOP heeft haar handen momenteel vol met een van de grootste problemen waarmee gevangenissen te maken hebben: overbevolking. In april maakte de Raad van Europa bekend dat België op twee landen na de volste gevangenissen van Europa heeft. Één van de oorzaken van dit probleem, was het juridische besluit om de maximumperiode voor voorlopige hechtenis te verlengen. Het probleem is zo uit de klauwen gelopen dat de Belgische staat in 2019 veroordeeld werd omwille van de overbevolking in de gevangenissen van Sint-Gillis en Vorst, na een aanklacht van AVOCATS.BE. 

Marie Berquin vertelt over een confronterende ontmoeting in de gevangenis van Doornik. Tijdens een gesprek met een gedetineerde krijgt ze te horen dat het Belgische Strafwetboek niet beschikbaar is in de bibliotheek. “Ze hadden zelfs geen toegang tot de wetteksten waarop hun eigen veroordelingen gebaseerd zijn. Boeken dienen over het algemeen uiteraard tot cultuur en ontspanning, maar ze zijn ook bedoeld om veroordeelden te helpen begrijpen wat ze doormaken. Ze kunnen hen door die straf heen loodsen.” Volgens betrouwbare bronnen is de gevangenis van Doornik geen uitzondering op deze situatie.

Sinds 2015 zet de vereniging Chrysalibre van François Troukens zich in voor gevulde boekenplanken in talloze gevangenissen. François startte zijn initiatief nadat hij zijn laatste straf had uitgezeten. Één jaar eerder werd hij opnieuw opgesloten wegens schending van zijn voorwaardelijke vrijlating, terwijl hij aan het scenario voor zijn film Tueurs werkte, over de Bende van Nijvel. Bij zijn terugkeer naar de gevangenis van Vorst merkte hij een grote verandering op. "De jongeren hadden geen toegang meer tot de bibliotheek," vertelt hij. “Nu gingen we met een karretje langs de cellen om te vragen of er iemand boeken wilde, terwijl de bibliotheken vroeger gewoon toegankelijk waren. Lezen werd plots ingewikkeld.”

Mélanie Bertrand bevestigt zijn verhaal: "Normaal gezien heeft elke gevangenisbibliotheek een bepaald aanbod. Maar de bibliotheken worden niet allemaal op dezelfde manier beheerd en zijn niet allemaal fysiek toegankelijk, waardoor gevangenen niet meer zelf hun boeken vanuit de rekken kunnen kiezen. Ze moeten een catalogus gebruiken, wat op zich al een eerste hindernis vormt.”

In 2017 nam de CAAP een enquête af onder haar eigen leden om het leesgedrag in de gevangenis nader te onderzoeken. Hun resulterende verslag is gebaseerd op de antwoorden van de coördinatoren of verenigingen die verantwoordelijk zijn voor het beheer van de bibliotheken in 16 van de 18 gevangenissen in Brussel en Wallonië. Van de 16 gevangenissen hadden er slechts 9 een bibliotheek die toegankelijk was voor de gevangenen. Over het algemeen kregen de gevangenen niet veel kans om rond te kijken: sommige gevangenisbibliotheken waren elke werkdag geopend, anderen nauwelijks één dag per maand. Wat het aanbod betreft, verklaarde de gevangenis van Hoei dat zij de collectie “regelmatig uitbreiden op basis van de verzoeken van de gedetineerden”. Andere gevangenissen gaven toe dat hun verzameling “niet altijd werd aangevuld”. 8 instellingen werkten samen met een externe bibliotheek, al was de samenwerking soms nogal spontaan. Maar weinig ondervraagden beschikken over een budget voor de bib.

Volgens Mélanie komt de gevangenis van Sint-Gillis er nog het beste uit: er wordt op z’n minst aandacht besteed aan de literaire voorzieningen. “Deze bibliotheek wordt beheerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse gemeentebibliotheek van Sint-Gillis. Er geldt een ander beleid en er zijn middelen beschikbaar die andere bibliotheken niet hebben. Voor de andere gevangenissen zijn vrijwilligersprojecten zoals dat van François van essentieel belang om ervoor te zorgen dat gevangenen toegang hebben tot fatsoenlijke boeken.”

Maar hoe groot is de vraag van gevangenen? Niet zo groot, aldus François. Bij de oprichting van Chrysalibre publiceerde hij een tekst waarin hij de volgende redenen aangaf voor dit gebrek aan belangstelling: “onvoldoende aanbod, weinig nieuwe boeken, donkere en overvolle cellen, geluidsoverlast, een gebrek aan de gewoonte om te lezen en weinig concentratievermogen”. Aan de telefoon breidt hij zijn lijst uit en wijst hij op een structureel probleem: “Particuliere bedrijven kloppen bij de gevangenis aan om goedkope arbeidskrachten uit te buiten. Er zijn gevangenen die houten pallets in elkaar zetten zodat ze een paar cent per uur kunnen verdienen. Dan is er geen ruimte om te lezen. Anderen zitten aan het TV-scherm gekluisterd.” Marie Berquin voegt hieraan toe dat sommige gevangenissen slechts tien boeken per cel tegelijkertijd toestaan. Een andere factor die meespeelt, is het lage opleidingsniveau in veel gevangenissen: in 2018 schatte de CAAP dat “75% van de gevangenen (in Brussel en Wallonië) over weinig diploma's of kwalificaties beschikken”.

Vincent (*), die liever anoniem wilt blijven, werkt in de gevangenis van Sint-Gillis. Hij meldt dat er tot voor kort in de isoleercel “enkel leesvoer beschikbaar was van een laag niveau, zoals een monografie over Lady Di, motorbladen of oude Robbedoes-boeken”. Volgens hem zijn de meeste gevangenen niet bekend met hun rechten, en weten ze ook niet dat ze recht hebben op boeken in de isoleercel. Bovendien wordt de inhoud van de boekenkast niet vaak vernieuwd. De reden? Gedetineerden zouden de boeken kapot kunnen scheuren tijdens een woedeaanval. Pas onlangs werden de gevangenen op hun rechten gewezen door een poster op hun deur, waarop onder andere het recht om te lezen stond vermeld.  

Ook Mélanie Bertrand bevestigt het gebrek aan vers leesvoer in de gevangenis. Ze heeft net een pakje klaargemaakt voor de gevangenisbibliotheek van Ittre. “Hun meest recente woordenboeken dateren van het begin van de jaren 2000. Nu wij een schrijfwedstrijd organiseren, weten de gedetineerden dat we bestaan. We hebben heel wat verschillende verzoeken om leesmateriaal ontvangen.”

François heeft ons toevertrouwd dat hij onlangs bijna 2.000 boeken heeft verzameld voor de gevangenis van Saint-Hubert. Aan ideeën om de gevangenissen van nieuwe boeken te voorzien, is er dus geen gebrek. Maar het uitvoeren van deze plannen is lastiger dan je zou denken. “Onlangs hebben we een inzamelingsactie georganiseerd en boekenbonnen gekocht in een boekhandel in Namen. De gevangen hebben lijsten opgesteld van de boeken die ze graag wilden hebben. Maar het initiatief werd onverwachts stopgezet omdat de boekhandel niet wilde dat mensen ervan wisten.”

Zijn verleden als inbreker zit François soms nog altijd in de weg. “Een paar jaar geleden trok ik naar de boekenbeurs in Brussel om boeken van bepaalde uitgevers te verzamelen” zegt hij. “Ik ben vertrokken met busjes vol boeken, maar het Ministerie van Justitie vond dat ik als ex-gevangene gevaarlijk was. Volgens hen kon ik de boeken gebruiken om spullen te smokkelen.” Deze reputatie zal hem nog blijven achtervolgen tot 2022, wanneer hij officieel gerehabiliteerd is. “Daarna kan ik eindelijk in alle vrijheid activist zijn.” Uiteindelijk leverde hij zijn vangst vanop de boekenbeurs af bij de mensen die de gevangenisbibliotheken beheren.

Boeken verlenen toegang tot recht en cultuur, maar ze zijn ook een belangrijke bron van medische kennis. I.Care vzw ontwikkelde het project Biblio Take Care, dat ontstaan is uit een gebrek aan gezondheidsboeken in de bibliotheek van Berkendael, de vrouwengevangenis van Brussel. Sinds de start van het project heeft de vereniging bijna zestig nieuwe boeken in het Frans, Engels, Nederlands en Spaans kunnen toevoegen aan de Berkendaelse bibliotheek. 

Toen hij zijn initiatief in de Naamse boekhandel lanceerde kreeg François ook verschillende andere boekverzoeken: “Reisboeken, geoboeken, fotoboeken, maar er was vooral ook vraag naar poëzie,” vertelt hij. “De gevangenen halen inspiratie uit deze boeken bij het schrijven van brieven naar hun geliefden.” Het potentieel van boeken om familiebanden te versterken, wordt nog duidelijker op de momenten dat Chrysalibre de bezoekkamers kan voorzien van kinderboeken. Toen ik in de gevangenis zat was mijn zoontje 6 jaar,” herinnert François zich. “Het gevangenisbeleid is compleet gestoord - hij mocht niet eens zijn schoolrapport meebrengen naar de bezoekersruimte. Het is belangrijk dat ouders boekjes kunnen lezen met hun kinderen en zo’n moment kunnen delen. We moeten de bestaande regels loslaten om te kunnen zien wat er dan zal gebeuren.”

Tijdens zijn laatste opsluiting in Vorst, heeft François naar eigen zeggen mensen gezien die “radicaliseerden in hun haat omdat ze zich vergeten, vernederd en afgewezen voelden door de maatschappij en wraak wilden nemen”. Met zijn activisme wil François deze mensen laten zien dat zij nog steeds deel uitmaken van de maatschappij. “Gevangenisbibliotheken werken niet optimaal, maar ze zijn de enige garantie voor de toegang tot cultuur in alle gevangenissen,” vult Mélanie Bertrand aan. Het feit dat verenigingen zoals CAAP of I.Care projecten op poten zetten om die toegang te bewaken, bewijst dat dit idee serieus genomen wordt. 

In Frankrijk richtte advocaat Alexandre Duval-Stalla de vereniging ‘Lire pour en sortir’ op nadat hij een artikel in de Franse wet had laten aanpassen. Dankzij die aanpassing kunnen gevangenen een mogelijke strafvermindering krijgen door deel te nemen aan verschillende culturele activiteiten - waaronder lezen. Het idee is afkomstig uit Brazilië, waar je sinds 2009 per uitgelezen boek 4 dagen eerder vrij kunt komen,  op voorwaarde dat je een ingevuld leesverslag inlevert. Deze garantie bestaat nog niet in Frankrijk, waar de beslissing om een straf wel of niet kwijt te schelden wordt genomen door de rechters die verantwoordelijk zijn voor de uitvoer van de straf - en die hun beslissing mogelijks laten beïnvloeden door het al dan niet deelnemen aan een leesprogramma. De Franse vereniging, waarmee wij gemaild hebben, zegt dat zij weinig invloed heeft op de rechterlijke beslissing “afgezien van het uitreiken van een bewijs van deelname aan gevangenen en het doorgeven van deze informatie aan de rechters. Helaas kunnen wij niet garanderen dat het uitlezen van een boek ook daadwerkelijk een bepaald aantal dagen kwijtschelding oplevert.”

François Troukens zegt dat hij hetzelfde idee ook in België heeft voorgesteld, maar zonder succes. Voorlopig staat de agenda nog vol met het bouwen van nieuwe gevangenissen, met name die in Haren. Sinds het Harense bouwproject werd aangedragen als dé oplossing voor de overbevolkte gevangenissen en het verval van de Brusselse exemplaren, werd de mega-gevangenis het onderwerp van woede en verhitte discussies.  Geografisch gezien vormt de situering opnieuw een breuk met de maatschappij. “De meeste gevangenen komen uit de arme middenklasse, uit gezinnen die niet over een auto beschikken,” legt Marie Berquin uit. “De afstand zal het ook moeilijker maken voor advocaten of verenigingen om langs te komen. Praktisch gezien zal het de gevangenen nog verder isoleren.” De hoge bouwkosten van deze gevangenis - die op meer dan 1 miljard euro worden geschat -  zullen er waarschijnlijk ook toe leiden dat er te weinig geld is om te investeren in alternatieve beleidsvoering rond opsluiting en reïntegratie. Daar komt nog bij dat nergens uit blijkt dat het probleem van de overbevolking in de kern wordt aangepakt. “Het is alsof je een lekkende kraan hebt en er een grotere emmer onder zet: die emmer verandert niets aan de situatie zolang de kraan blijft openstaan,” voegt Marie Berquin toe. Het verhaal blijft zichzelf herhalen: bouw er een nieuwe gevangenis bij, en ook deze zal overvol raken.

François blijft optimistisch, maar hij weet dat hij de politici wakker moet blijven schudden om deze zaak in beweging te houden. Tegelijkertijd merkt hij op: “Het gevangenissysteem is een zieke wereld die niet evolueert. Radicale hervormingen zijn noodzakelijk, maar het is een gigantisch onderwerp dat niemand interesseert. Niemand in de politiek heeft de ballen om echte aanpassingen door te voeren. Foucault hoef je er niet voor open te slaan: sinds die tijd zijn we niet meer geëvolueerd.”

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.