Bevoorrecht of niet: de pandemie zadelt ons allen op met een schuldgevoel

Of het nu gaat om je financiële, mentale of fysieke gezondheid, de pandemie heeft zware gevolgen. Terwijl de crisis sociale ongelijkheden doet toenemen, zorgt ze ook voor een groeiend schuldgevoel bij de meer geprivilegieerden onder ons.

In tijden van pandemie zijn een goede gezondheid en een goed inkomen plots een luxe geworden. In theorie is die luxe voor iedereen de ideale situatie, maar in werkelijkheid blijkt het moeilijk om ermee om te gaan. Een probleem van de rijken, da’s duidelijk, maar niettemin een probleem.

Olivier Luminet, professor aan de faculteit Psychologie van de Université Catholique de Louvain, specialist in gezondheidspsychologie en lid van de expertengroep ‘Psychologie en Corona’, legt uit waar dit schuldgevoel vandaan komt en waarom we het op dit moment zo moeilijk onder controle krijgen.

VICE: Hé Olivier. Hoe zou je een schuldgevoel definiëren?
Olivier Luminet:  Het gaat om de schending van onze eigen waarden en morele principes. Schuld is iets persoonlijks, je moet ervoor naar jezelf kijken. Als ik mijn eigen principes overboord gooi, dan zal ik me schuldig voelen. Maar je moet wel een onderscheid maken tussen een schuldgevoel en twee andere, nauw verwante emoties: schaamte en verlegenheid. Schaamte heeft te maken met je sociale blik. In tegenstelling tot schuldgevoel, is schaamte iets dat je niet op je eentje voelt. Schaamte is minder intens dan schuldgevoel en we komen er ook sneller overheen. Bij een schuldgevoel staat empathie centraal. Het stelt ons in staat om meer rekening te houden met anderen en kan zelfs motiverend werken. Een schuldgevoel is niet per se een slechte emotie, zolang ze maar niet eeuwig blijft duren. 

En de pandemie heeft dat schuldgevoel versterkt?
Onze gewoonten, maar ook onze normen, zijn zo ingrijpend veranderd dat het een emotionele schok heeft teweeggebracht. En schuldgevoel is ongetwijfeld een emotie die sterk is toegenomen.

Ons schuldgevoel heeft ook nieuwe vormen aangenomen. Omdat je iemand anders kunt besmetten of de regels kunt overtreden, bijvoorbeeld. 
Klopt. Dat komt door de terugkeer van een ernstige, besmettelijke ziekte. Die was de afgelopen decennia helemaal verdwenen, er was hier dus al lang geen sprake meer van een ongerustheid van die aard. De enige vergelijking die ik kan maken is die met AIDS, maar dat valt eigenlijk niet echt te vergelijken. In het geval van AIDS is het duidelijk op welke manier je jezelf moet beschermen: door een condoom te gebruiken. Jezelf beschermen tegen Covid-19 is veel complexer, je kan jezelf geen absolute veiligheid garanderen. Die complexiteit werkt dat schuld-aspect ongetwijfeld in de hand. Wat het overtreden van de regels betreft, daarvoor moeten we kijken naar de morele aspecten. Accepteer ik, als de maatschappij regels stelt, dat ik die regels kan breken? Voor iemand die veel belang hecht aan regels, zal het bijzonder moeilijk zijn om in situaties terecht te komen waarin die regels niet gerespecteerd worden.

Dat bleek ook uit de resultaten van de motivatiebarometer, de studie die u samen met de UCLouvain, de ULB en de UGent hebt gedaan tijdens de eindejaarsfeesten.
In die enquête vroegen we de ondervraagden met hoeveel mensen ze Kerstmis hadden gevierd. Degenen die meer mensen hadden gezien dan toegestaan, kregen nog een extra vraag: heeft het je deugd gedaan? En eigenlijk was dat niet het geval. Over het algemeen voelden deze mensen zich minder goed dan degenen die Kerstmis binnen de toegestane bubbel gevierd hadden. Ze hadden contact nodig, maar voelden zich daar nadien schuldig over. Dat toont aan dat het overtreden van de regels niet per se de eenvoudige oplossing is.

Het lijkt een beetje gek, maar ook gezonde mensen, die gespaard bleven van het virus, kunnen een schuldgevoel ontwikkelen.
We bevinden ons in een situatie waarin we ons voortdurend vergelijken met anderen. Een situatie waarin een groot deel van de bevolking kampt met financiële en psychologische problemen. Een ander deel van de bevolking probeert vol te houden, zo goed als dat kan. Maar het aantal mensen waarmee het op dit moment echt goed gaat, is bijzonder klein. Het is heel lastig om tot die kleine minderheid te behoren, omdat deze mensen hun geluk willen delen maar daar niet toe in staat zijn. Ze voelen zich alleen in hun geluk. En echt geluk, is gedeeld geluk.

Geldt dat ook voor mensen die een zekere financiële stabiliteit hebben kunnen behouden? Want de crisis heeft niet alleen impact op onze gezondheid, maar ook op onze financiële situatie. 
Ik zal je een persoonlijk voorbeeld geven. Mijn slager zei tegen me: "Je kunt je niet voorstellen hoe schuldig ik me voel omdat ik zo goed mijn boterham verdien. Tijdens de eerste lockdown liepen de zaken goed: mijn verkoop verdubbelde. Maar ik voelde mij daar zo slecht over." Hij vertelde dat hij een gigantisch schuldgevoel kreeg toen hij besefte dat het goed ging met hem, terwijl veel mensen in zijn omgeving het zichtbaar moeilijk hadden. We stonden alleen in de slagerij en hij zei nog: "Jij bent een van de enigen aan wie ik kan zeggen dat het eigenlijk helemaal niet goed gaat met mij, want ik verdien goed.” Dat is moeilijk om te delen, niemand zou het begrijpen. Mensen zouden zeggen: "Jij hebt echt rijkeluis-problemen.”

Hoe verklaar je dat?
In dit geval is dat schuldgevoel te verklaren doordat mensen die het momenteel goed hebben, zichzelf gaan vergelijken met de meerderheid van de bevolking. En die hebben op dit ogenblik ofwel aanzienlijk minder inkomsten, ofwel verkeren ze in een status quo. Daardoor kunnen mensen die flink wat omzet hebben gedraaid het gevoel krijgen dat ze hun waarden van gelijkheid tussen mensen overschrijden. En elke overtreding van waarden of morele normen brengt schuldgevoelens met zich mee.

Het lijkt wel alsof deze mensen niet het recht hebben om zich slecht te voelen.
Ze hebben het volste recht om zich slecht te voelen. Ze moeten bereid zijn om te zeggen dat het niet goed met hen gaat en dat vooral niet voor zichzelf houden, dat zou het nog veel erger maken. Ze hebben die erkenning nodig. Het financiële aspect is maar een van de vele. Maar om je psychologisch goed te voelen, heb je een hele set van elementen nodig. Het is volkomen legitiem voor deze mensen om te aanvaarden dat het niet goed met hen gaat, terwijl we in sommige opzichten ook zouden kunnen zeggen dat het wél goed met hen gaat.

Maar het blijft moeilijk, misschien zelfs ongepast, om dat ongemak te uiten tegen mensen die veel meer onder deze crisis lijden, nee?
In deze situatie is het heel moeilijk om jezelf uit te drukken. Het is heel moeilijk voor verplegers, winkeliers en kunstenaars, maar die mensen weten ook dat ze steun zullen krijgen vanuit de media. Maar stel je de getuigenis van mijn slager eens voor. De kans is groot dat hij op zijn verhaal heel wat vijandige reacties zou krijgen. Hij zou zijn leed willen delen en tegelijkertijd geconfronteerd worden met een enorme hoeveelheid onbegrip. En dat zou alles nog veel erger maken. Deze mensen kunnen niet met iedereen praten, maar alleen met specifieke personen die hen ook echt begrijpen. Het is voor hen heel moeilijk om mensen te vinden waarmee ze dat gesprek kunnen voeren.

Wat is in dit geval de beste manier om duidelijk te maken dat het niet goed met je gaat, en hoe kom je dat te boven?
Je moet op z’n minst mensen in dezelfde situatie vinden bij wie je met je verhaal terechtkunt. Ik heb gemerkt dat er in België heel weinig privé-initiatieven zijn ondernomen, zoals bijvoorbeeld schenkingen. Nochtans is een donatie volgens mij een prima manier om je schuldgevoel te verlichten. Als deze bevoorrechte mensen tegen elkaar zouden zeggen dat er een solidariteitsfonds bestaat, dan zou dat een dubbel voordeel opleveren: geld inzamelen om mensen in moeilijkheden te helpen, en een deel van hun schuldgevoelens verlichten.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.