In beeld: het ongecensureerde optreden van de politie

Als we het geluk hebben om tijdens de verslaggeving van een politieactie geen sleutelbeen (of materiaal) te breken, is het wel de verwarring die onze hersenen verlamt: "Mogen we deze praktijken filmen, mogen we de beelden publiceren?" In principe is het antwoord ja. Het verzamelen van sporen van een interventie en de publicatie daarvan kan a priori niet als een strafbaar feit worden beschouwd. Het is vooral een kwestie van context en niet alle situaties zijn hetzelfde. Als je voor de rechter wordt gedaagd, is het uiteindelijk aan de rechtbank om te beslissen of je de privacy van een politieagent al dan niet geschonden hebt, en of je actie binnen je rechten viel.

Maar zelfs als je denkt dat je legitiem bent om een interventie te filmen of te fotograferen, moet je ten allen tijde de kwestie van "status" in het achterhoofd houden. Een bepaalde scène vastleggen, betekent noodzakelijkerwijs dat je je in een kwetsbare situatie bevindt ten opzichte van een mogelijke reactie van de politie. Het is op dit niveau dat niet iedereen evenveel gevaar loopt. Denk bijvoorbeeld aan Ibrahima Barrie, die door de politie gearresteerd zou zijn omdat hij een politieactie tegen migranten in de buurt van het Noordstation filmde, voordat hij in een politiecel om het leven kwam.

De beelden van Don’t Shoot! Hebben niet alleen intimidatie en mishandeling doorstaan, ze hebben ook een rechtszaak overleefd. Na de eerste editie in 2018, werden de organisatoren van de tentoonstelling - ZinTV, de Ligue des droits humains (LDH), het Collectif Krasnyi en fotograaf Frédéric Moreau de Bellaing - aangeklaagd door vier politieagenten uit de wijk Brussel Hoofdstad Elsene, omdat de tentoongestelde foto’s als "omstreden" konden worden beschouwd en een inbreuk zouden zijn op hun privacy. De organisaties weerleggen dit; voor hen draait het om de verdediging van een recht dat een democratische samenleving waarborgt. Er volgde een rechtszaak en in oktober 2019 erkende de Brusselse rechtbank van eerste aanleg zowel de journalistieke als educatieve roeping van deze tentoonstelling. Het Hof oordeelde dat er "geen reden was om de uitzending van onscherpe beelden van politieagenten in de uitoefening van hun functie te verbieden". Twee van de vier politieagenten kregen echter wel een schadevergoeding omwille van bepaalde opmerkingen. De organisaties - die deze teksten niet zelf geschreven hebben - hebben onlangs beroep aangetekend bij het Hof van Beroep in Brussel. Ook de twee afgewezen politieagenten en de politiezone Brussel-Hoofdstad Elsene gingen in beroep.  

In afwachting van het vervolg van het proces spraken we met Sarah Bahja (ZinTV), Rémy Farge (LDH) en Jérôme Peraya (Collectif Krasnyi) over de verschillende thema’s die Don't Shoot! behandelt.

VICE: Het startpunt van dit project lijkt op het alom bekende gebaar van een politieagent die zegt dat je moet stoppen met filmen. Maar de tentoonstelling stelt zich eigenlijk niet al te veel vragen bij het al dan niet documenteren van politieoptredens.
Sarah: Ik denk niet dat de tentoonstelling het idee uitdraagt dat de politie in alle mogelijke omstandigheden gefilmd moet worden. Bovendien moet je, en dat zeggen we regelmatig, het zeker niet doen als je alleen bent of in een situatie verkeert waarin je jezelf in gevaar kunt brengen. Het doel van deze tentoonstelling is niet om mensen aan te zetten tot filmen, maar wel om hen eraan te herinneren dat het een mogelijkheid is. Dat doen we omdat er veel onduidelijkheid bestaat die in stand wordt gehouden door de politie. Wij willen mensen herinneren aan het belang van het recht op documenteren en informeren. Het is een concreet aanknopingspunt voor de kwestie van vrijheid van meningsuiting - een term die tegelijkertijd alles en niets betekent. Er is sprake van een machtsverhouding in onze maatschappij, die moeten we op z’n minst documenteren. En dan kunnen deze beelden misschien nog wel ergens voor gebruikt worden.

Jérôme: Ik denk dat we vragen willen oproepen bij de mensen die deze beelden te zien krijgen, met name over het functioneren van onze maatschappij. We proberen alle mogelijke vertakkingen te laten zien. Als we het op een bepaald moment hebben over het filmen van de politie en over politiegeweld, hoe kunnen we het dan niet hebben over het institutioneel racisme dat daar op straat mee gepaard gaat? Uiteindelijk is het precies de bedoeling om verschillende thema's aan te halen. Er is een startpunt, namelijk het filmen van de politie, maar op die manier proberen wij vragen op te roepen die daarmee verbonden zijn en bovendien zelfs essentieel zijn. Is het onze verantwoordelijkheid om definitieve antwoorden te formuleren? Misschien niet, maar als mensen hier buitengaan met meer vragen, dan is dat voor mij het belangrijkste. 

Zijn er definitieve antwoorden? Is er niet eerder sprake van een algemene vaagheid, vooral wanneer het gaat over het documenteren van politieacties? 
Rémy: Hier belanden we bij een belangrijk punt: ervoor zorgen dat er zowel in politiek als in jurisprudentieel opzicht - vooral wat betreft het proces waarin wij verwikkeld zijn - opheldering kan komen. Wat de verspreiding van beelden betreft, creëert het beleid inderdaad veel vaagheid, het brengt twijfel teweeg. Politiegeweld komt steeds meer in de belangstelling te staan. Daardoor krijgen we te maken met een politie- en staatsinstelling die een bepaald standpunt inneemt en tot reactieve actiestrategieën probeert te komen. Tot deze reacties behoort uiteraard ook het ter discussie stellen van de verschillende vormen van documentatie en bewijsvoering. Wij weten heel goed dat we machteloos staan tegenover de politie en diens vormen van geweld. Het is dan ook precies in deze context dat er aanvallen op dit recht plaatsvinden. De tentoonstelling wordt voor de rechter gedaagd, maar er zijn momenteel nog andere, lopende zaken - met name in Vlaanderen - waarbij mensen betrokken zijn die de politie gefilmd hebben. Het is dus ook een kwestie van terrein proberen te behouden of zelfs uit te breiden, vooral wat het juridische aspect betreft. Het is niet gemakkelijk, maar we hopen dat de tentoonstelling een drukkingsmiddel kan zijn om in die richting te evolueren. 

Hoe is het proces verlopen?
Sarah: Toen we voor het eerst Don't shoot! tentoonstelden in de Pianofabriek in Sint-Gillis, hadden we communicatiemateriaal gemaakt met een afbeelding van politieagenten wiens gezicht niet onherkenbaar was gemaakt. We plaatsten de affiche op sociale netwerken en nog geen dag later kregen we een e-mail van de politiezone Brussel-Hoofdstad Elsene met het verzoek om dit communicatiemateriaal offline te halen. We weigerden. Maar we plaatsten wel, als teken van verzoening, kleine balkjes op de hoofden van de agenten. Tot er op een dag een deurwaarder naar de tentoonstelling kwam en alle foto's meenam. Later kwamen we erachter dat niemand van ons daar iets van afwist. Nadien ontvingen we ook nog een aanmaning van de politiezone en van de drie politieagenten die zichzelf in de tentoonstelling herkend hadden. 

Rémy: Het komt erop neer dat ze zeggen dat hun reputatie beschadigd is en daarom willen ze een geldsom, want de tentoonstelling was op dat moment al afgelopen.

Sarah: Nogmaals: we weigeren omdat we vinden dat deze tentoonstelling van algemeen belang is. Wat wij doen, is belangrijk omdat het nu eenmaal van belang is om het politieoptreden op het terrein te documenteren.

Rémy: En als we weigeren, komt er een civiele vordering. 

Jérôme: Er is zelfs een vierde politieagent die zich bij de klacht heeft gevoegd. 

Sarah: Tenslotte erkent de rechter dat onze tentoonstelling van algemeen belang is, dat ze een artistieke en journalistieke basis heeft. Anderzijds zei ze ook dat het toepassingsgebied beperkt is - het is geen internationale tentoonstelling. Daardoor blijft het evenwicht tussen de  persoonlijke levenssfeer van politieambtenaren en de vrijheid van meningsuiting en van informatie behouden. Kortom: we moesten de foto’s noch verwijderen, noch vervagen. Er is dus gediscussieerd over het vervagen van de foto’s, maar wij zijn van mening dat de uitdrukking op iemands gezicht nieuws is op zich. Ik denk dat de meeste journalisten gezichten vervagen voor het gebruiksgemak, om hoofdpijn te vermijden, maar het is iets waarover je kan discussiëren. 

Maar het proces is nog niet voorbij, of wel?
Sarah: Eigenlijk is er één punt waarop het blijft steken: het verband tussen een tekst en een aantal beelden uit de tentoonstelling. Op de foto in kwestie staat een politieagent, het beeld werd vastgelegd door een van de fotografen van Krasnyi. De fotograaf plaatste een tekst bij het beeld die hij indertijd geschreven heeft. Daarin licht hij het verhaal toe en eindigt met de vraag: Is deze politieman in burgerkledij - die onherkenbaar op de foto staat - een van de lijfwachten van Filip Dewinter (Vlaams Belang)? Enfin, een uitspraak waarin hij iets suggereert. De politie is van mening dat de associatie tussen deze tekst en de afbeelding politieke opvattingen weerspiegelt die niet overeenkomen met de opvattingen van de politieambtenaar in kwestie en derhalve lasterlijk zijn, een soort van smaad. Voorlopig hebben we de zin gewoon doorstreept in de tentoonstelling en we hebben er de toelichting van het arrest aan toegevoegd, zodat het publiek begrijpt waarom we dit gedaan hebben. Maar we zijn tegen die beslissing in beroep gegaan. 

Rémy: De politiezone en de twee politieagenten wiens gezicht herkenbaar was, hebben ook beroep aangetekend en stellen dezelfde eisen als in eerste aanleg. 

Sarah: De conclusie is dat deze tentoonstelling nog steeds kan doorgaan, we hoeven niets te veranderen. Voor het ogenblik althans, zou niet een misdaad, overtreding of iets anders zijn. Maar er is iets interessants aan de hand: de politiezone Brussel-Hoofdstad Elsene heeft zich namelijk bij de klacht aangesloten en de politieagenten gesteund. De politieagenten hebben niet als individu klacht neergelegd, maar worden gesteund door twee gemeenten, door de politieraad van deze gemeenten. Iemand zei me dat het was alsof een agent ging scheiden en de politiezone zich ging bemoeien met de scheiding. Dat is een interessante analogie. Het zou uiteindelijk net zo zinloos zijn. Je kan het interpreteren als een vorm van stellingname van de gemeenten. 

Behoort dit tot het discours dat deze tentoonstelling wilt overbrengen, de rol van de staat en de politieke machten in het politieoptreden onderstrepen? 
Jérôme: Voor mij is het politie-instituut een heikel punt. Het is een instrument van de staat om hetzelfde systeem in stand te houden. Het staat vast dat het instituut van de politie zoals het op dit moment bestaat problematisch is, net als de wetten die worden uitgevaardigd om hun missie vorm te geven. Zelfs als een agent zijn werk "goed" doet, is hij op de een of andere manier verplicht om shit uit te halen, want dat is nu eenmaal de manier waarop het instituut werkt. Maar het heeft ook met politieke besluitvormers te maken: het hoofd van de politie in België is de politieke macht, de burgemeester. 

Sarah: We besteden aandacht aan het optreden van de politie omdat het zichtbaar gewelddadig is. Agenten zijn vertegenwoordigers van de staat op straat, de arm der wet. Het zijn ambtenaren die een beleid uitvoeren dat hen soms misschien te boven gaat. Wij willen niet per se zeggen dat dat goed of slecht is. We proberen alleen duidelijk te maken dat het een systeem is dat in vraag moet worden gesteld.

Jérôme: De politie probeert de gevestigde orde te beschermen, punt uit. Sociale bewegingen dagen de gevestigde orde uit en daarom voert de staat een repressief beleid om diens privileges te beschermen. De politie gaat trouwens ook die kant uit.

Anderzijds moeten we het ook hebben over individuele verantwoordelijkheid…
Sarah: Als sommige mensen zich niet bewust zijn van politiegeweld, dan komt dat omdat er alles aan gedaan wordt om de politie zo veel mogelijk van haar verantwoordelijkheden te ontdoen. Alles wordt in het werk gesteld om te zeggen dat zij alleen maar reageren op het geweld dat eerst heeft plaatsgevonden, dat ze moeten werken in slechte omstandigheden, dat de mensen die ze doden probeerden te vluchten of drugsverslaafd waren. 

Rémy: Bovendien is de politie een instelling met eigen autonome gebieden, die soms afwijken van het overheidsbeleid. Hun acties, hun dossiers, de keuzes in de oriëntatie van de gerechtelijke politie en de politieverslagen,.. Al die zaken zijn normen - geschreven en geproduceerd door de politie zelf - die potentieel een invloed kunnen uitoefenen op het juridische beleid. En dat zal bijdragen tot de instandhouding van bepaalde systemen. Het is duidelijk dat de staat, de regeringen en de politieke autoriteiten verantwoordelijk zijn, maar de politie moet ook worden gezien als een instelling met een eigen gebied van autonomie.

Sarah: Wat ook moet worden aangepakt, is de media-aandacht. Ik keek onlangs naar een programma waarin geanalyseerd werd hoe agenten positief worden voorgesteld in de populaire cultuur... Mijn kleine neefjes, die waarschijnlijk binnenkort op straat gecontroleerd zullen worden, willen momenteel politieagent worden... We wijken een beetje af, maar media-representatie is enorm belangrijk en bovendien ook moeilijk om aan te ontsnappen. Een groot aantal mensen hebben geen toegang tot de verschillende verhaallijnen. Er werd ons gezegd dat deze tentoonstelling een heel anti-cop discours heeft, maar het gaat hier ook over een stap terug nemen van deze kwesties.

Omdat je de zogenaamde neutraliteit van de politie in twijfel trekt? 
Rémy: Ik ken het niet uit mijn hoofd, maar artikel 1 van de wet op het politieambt zegt dat de politie er is om deel te nemen aan de democratie en de eerbiediging van de individuele rechten. Als we kijken naar de bijdrage van de sociale wetenschappen en de menswetenschappen, weten we dat de politie niet om deze reden ontstaan is en dat zij zich niet om die reden heeft ontwikkeld. Dus ja, we weten dat het optreden vandaag afhangt van wie je bent en waar je je bevindt. Een van de verplichtingen van de politie is de handhaving van de vreemdelingenwet van 1980. Dat is een racistische wet die een veronderstelde gelijkheid van leven en fundamentele rechten voorschrijft en institutionaliseert, tussen mensen die - volgens de criteria van de wet - al dan niet een waardig leven kunnen leiden in bepaalde gebieden. Dit is een van de voorbeelden die aantonen dat er, gezien de gegevens waarover we beschikken, niet kan worden gezegd dat de politie een neutrale, dienstverlenende rol heeft. Als trainer bij het LDH en afhankelijk van de wijken waar ik jongeren ontmoet, praten de mensen over een andere soort relatie met de politie. Deze relatie wordt bepaald door sociaal-raciale en geografische gegevens. Werken zoals die van Mathieu Rigouste zullen aantonen hoe de politie te werk gaat bij het elimineren van groepen, met name in Frankrijk na Frans-Algerije. In België richt het meest ernstige en veelvoorkomende politiegeweld zich alleen tegen bepaalde mensen: zwarten, Arabieren of mensen van andere origines. Die eliminatie valt gewoon niet te ontkennen. Maar praten over de eliminatie van personen is maar tot op zekere hoogte feitelijk. Daarnaast is er de kwestie van voorbedachte rade, opzettelijkheid en de verantwoordelijkheid van de politicus. Hoe dan ook, je kunt niet denken dat de politie neutraal is, zonder haar in een historische context te plaatsen. 

De tentoonstelling Don't Shoot! loopt nog tot 10 maart 2022 in de faculteit Bouwkunde van de ULB. Ja, dat is een beetje kort door de bocht. Maar wij garanderen dat er een vierde editie zal komen. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.