Hoe voer je actie als je anderhalve meter afstand moet houden?

Als het gaat om actievoeren, lijken traditionele manieren nog altijd het beste te werken. Of het nou gaat om een ouderwetse protestmars, een blokkade of een ludieke actie met nepbloed: als je met veel mensen bij elkaar komt in de publieke ruimte, trek je de aandacht van de pers en van het publiek. Bovendien zorgen dit soort bijeenkomsten voor de nodige verbondenheid tussen de activisten zelf – het is namelijk erg prettig om omringd te worden door anderen die het luidkeels met je eens zijn. Als je samen geinige protestbordjes in elkaar knutselt, urenlang een spandoek omhoog houdt of leuzen scandeert tot je er schor van wordt, raak je vanzelf betrokken en gemotiveerd.

Maar sinds het uitbreken van de pandemie is dit fysieke aspect van actievoeren niet meer zo vanzelfsprekend. Het recht om te demonstreren is weliswaar vastgelegd in de Nederlandse grondwet, maar kan door de wetgever beperkt worden om de gezondheid te beschermen. En een bijeenkomst is nu in eerste plaats een potentiële besmettingshaard, helemaal als er daarbij vurige toespraken gegeven worden en er solidaire handen ineen geslagen worden.

Veel actiegroepen en organisaties laten hun geplande bijeenkomsten en demonstraties dan ook niet doorgaan. “We hadden in april een hele week vol acties gepland, die hebben we allemaal afgezegd. Dat is natuurlijk hartstikke teleurstellend,” zegt Jet Pagnier van Extinction Rebellion. Ze vertelt me dat de wekelijkse bijeenkomsten en werkgroepen nog wel zoveel mogelijk doorgaan, maar dan online. “Net als het bedrijfsleven doen we dat nu via Zoom, Facetime en dat soort dingen.”

Ook andere organisaties behelpen zich met digitale middelen. “Een klimaatmars organiseren voor tachtigduizend mensen, dat zit er nu even niet in,” zegt de directeur van Greenpeace, Joris Thijssen. “Maar er zijn natuurlijk meer manieren waarop we onze stem kunnen laten horen. In het verleden hebben we wel eens Twitter- of Facebook-bombardementen uitgevoerd, tegen bedrijven die slecht bezig zijn. En online kunnen we kritiek uiten, we kunnen petities starten. Als die maar door genoeg mensen ondertekend worden, vinden die hun weg wel naar de politiek wel.”

Die strategie wordt ook gebruikt door Fenna Swart, die met het Comité Schone Lucht een online demonstratie tegen de biomassacentrale in Diemen organiseerde. Daarvoor werd onder andere de hashtag #stopbiomassa in het leven geroepen. Dat ging erg goed, vertelt ze. “Het werd behoorlijk opgepikt door de pers, we hebben ons draagvlak kunnen vergroten. In een dag hadden we er vijfduizend nieuwe handtekeningen op onze petitie bij.”

De FNV probeert de mogelijkheden om werknemers online te bereiken vooral zo snel mogelijk uit te breiden. FNV-communicatiestrateeg Sander van Oorspronk, vertelt me dat de vakbond daar voor het uitbreken van de coronacrisis al mee bezig was: “In bepaalde sectoren komen mensen helemaal niet meer bij elkaar. Pakketbezorgers en maaltijdbezorgers bijvoorbeeld, die hebben geen kantine waar je naar binnen kunt lopen om flyers uit te delen. We waren dus al langer op zoek naar manieren om ook deze groepen te bereiken.”

Pagnier en Thijssen spreken ook allebei de hoop uit dat ze online meer mensen kunnen bereiken. “We wisten al van collega’s in Azië dat mensen daar sinds het uitbreken van de pandemie veel meer tijd online doorbrengen,” zegt Thijssen. “In het beste geval hebben ze dan ook meer tijd om zich in het klimaat te interesseren. Om ervoor te zorgen dat mensen zich ook thuis bij ons betrokken kunnen voelen, hebben we heel snel Greenstream opgezet, een streamingdienst met films, documentaires en spelletjes.”

Pagnier vertelt dat Extinction Rebellion online lezingen organiseert, via Facebook Live. “In de eerste plaats komt dat natuurlijk vooral terecht bij mensen die ons al leuk vonden,” zegt ze. “Maar wie weet, misschien is het bijwonen van zo’n lezing nu wel laagdrempeliger en komen er meer mensen luisteren.”

Tegelijkertijd zien de actiegroepen ook in dat de mogelijkheden van online actievoeren beperkt zijn. Via sociale media kun je heel veel mensen bereiken, maar het is lastig die mensen vervolgens echt actie te laten ondernemen. “Sociale media zorgen voor weak ties, zwakke connecties,” schreef Malcolm Gladwell tien jaar geleden in een invloedrijk artikel in The New Yorker, toen Twitter in de media heel even werd beschouwd als een revolutionair wondermiddel. Volgens Gladwell zijn de connecties die we online opdoen niet sterk genoeg om ons te bewegen tot effectief activisme, waarbij we comfort en veiligheid opofferen om de maatschappij daadwerkelijk te veranderen. Met andere woorden: online doen er meer mensen mee, maar dat is vooral omdat er niet veel meer van ze wordt gevraagd dan het liken van een pagina of het invullen van een petitie. Een revolutie breng je daar niet mee teweeg.

Extinction Rebellion, een relatief jonge actiegroep, richt zich dan ook met name op fysieke, ontregelende acties. “Wij waren zo klaar met die online petities, we wilden juist de straat op,” zegt Pagnier. De organisatie probeert daarom toch nog zo goed mogelijk zichtbaar te blijven in de publieke ruimte, maar dan via acties die door een enkel persoon kunnen worden uitgevoerd. Het Plein in Den Haag werd bijvoorbeeld volgezet met lege schoenen, als symbool voor de afwezige actievoerders. Ook schreven een aantal Extinction Rebellion-leden met krijtspray leuzen op de stoep rondom de kantoorgebouwen van politieke partijen. “Zo hebben we toch nog geprobeerd onze stem te laten horen. Maar je ziet wel dat het een stuk minder media-aandacht krijgt dan onze gebruikelijke acties.”

Greenpeace heeft een inventieve manier van veilig protesteren bedacht: in de straten van Brussel werd een virtuele protestmars geprojecteerd, via een hologram. “Zo kunnen we toch laten zien namens hoeveel mensen we actievoeren voor een beter klimaatbeleid,” zegt Thijssen. Hij is sowieso van mening dat actiegroepen met creatieve oplossingen kunnen komen. “Je kunt je nog best ergens aan vastketenen, maar dan zou je bijvoorbeeld een bord bij je kunnen dragen waarop staat dat je dat namens duizend anderen doet. Het lijkt me ook wel vet om een drone te gebruiken, zoals de politie dat nu doet om de orde te handhaven. Daarmee zou je dan de vergaderzaal van vervuilende bedrijven kunnen binnenvliegen, en bezorgde boodschappen van activisten kunnen afspelen.”

Wat Thijssen betreft mogen actiegroepen en ngo’s binnen de coronamaatregelen best wat ruimte nemen om actie te voeren. “We hebben dezelfde rechtsbescherming als journalisten, want we hebben een soortgelijke, cruciale taak: we controleren en bewaken de democratie.”

Ook Swart zegt dan ze, ondanks de succesvolle online demonstratie van Comité Schone Lucht, veel liever daadwerkelijk naar het Malieveld was gegaan. “Dan ben je toch beter zichtbaar,” zegt ze. “Bovendien hadden we minister Wiebes graag gesproken en geconfronteerd, maar dat kon nu ook niet doorgaan.”

Van Oorspronk van de FNV is positief over de kansen die online vakbondswerk biedt, maar hij benadrukt ook het belang van persoonlijk contact voor effectief activisme. “Het is altijd fijn als iemand een online petitie ondertekent, maar we proberen daar wel altijd een vervolg aan te geven. We vragen bijvoorbeeld om een telefoonnummer achter te laten, vrijwillig natuurlijk, zodat we met iemand in gesprek kunnen komen.” Hij geeft toe dat hij ook binnen de organisatie de fysieke bijeenkomsten mist. “Zo’n online vergadering voelt toch anders dan wanneer je elkaar echt in de ogen kan kijken.”

Ook al worden er allerlei creatieve oplossingen bedacht, het lijkt erop dat de meeste actiegroepen vooral snakken naar een versoepeling van de maatregelingen. “Online is gewoon niet ideaal. Wij geloven nog steeds in het belang van burgerlijke ongehoorzaamheid, en in de kracht van bij elkaar komen,” vat Pagnier het samen. “En hoe je online aan burgerlijke ongehoorzaamheid doet, dat weet ik niet. Ik hoop dat we zo snel mogelijk weer offline bezig kunnen gaan.”