Gefeliciteerd met jullie twintigste verjaardag, Zapatistas!

Foto door Marco Antonio Cruz.

Het is twintig jaar geleden dat er vanuit de Mexicaanse regenwouden in Chiapas een burgerleger aan kwam zetten. Dat leger verklaarde op die historische nieuwjaarsdag de oorlog aan de overheid. Zelfs toen, in 1994, als jongen in Zuid-Californië van dertien jaar oud, wist ik dat er iets belangrijks stond te gebeuren in het thuisland van mijn ouders. Ik hield de ontwikkelingen nauw in de gaten.

De Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) werd destijds ingevoerd, wat voor vrije handel tussen de Verenigde Staten, Canada en Mexico zorgde. Met het toetreden van Mexico in de groep ontwikkelde landen werd de economie verder geglobaliseerd. De Verenigde Staten hoopten op een toestroom van meer, betere en goedkopere producten. Ze dachten dat iedereen daar blij mee zou zijn.

Het guerrillaleger dat op die nieuwjaarsdag delen van Chiapas bezette, dacht daar heel anders over. Zij worden het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger (in het Spaans: Ejército Zapatista de Liberación Nacional, of ‘EZLN’) genoemd.

Het EZLN verklaarde de oorlog aan een leger dat vele malen groter was dan zijzelf. Blijkbaar hadden de inheemse bewoners en armsten van Mexico het helemaal gehad met de overheid. Onder het regime van de Institutioneel Revolutionaire Partij (PRI) waren verwaarlozing, ongelijkheid en uitbuiting van het volk aan de orde van de dag. Het EZLN, dat zichzelf de Zapatistas noemde – ter ere van de Mexicaanse revolutionair Emiliano Zapata – zag geen heil meer in vreedzame protesten.

Het was voor het eerst sinds de jaren zestig en zeventig dat er in Mexico een gewapend protest plaats vond. Bovendien was dit het allereerste protest waarbij er gebruik werd gemaakt van moderne technologie en organisatie via het internet. Omdat de meeste van de guerillastrijders een Mayaans dialect spraken, hadden ze een Spaanse woordvoerder – de charismatische ondercommandant Marcos. Al snel stonden de pijp, machinegeweer en bivakmuts van Marcos symbool voor de burgeroorlog.

De gewapende opstand duurde twaalf dagen en kostte ongeveer honderd mensen het leven. Er kwam een wapenstilstand en een vredesakkoord, maar eigenlijk leidden die nergens toe. Sindsdien zit het conflict een beetje vast, hoewel er nog altijd politiek geweld is en er mensen vermist raken in Chiapas.

Marco Antonio Cruz, een van de meest bekende fotojournalisten van Mexico, had toen dit alles gebeurde de leiding over een fotobureau. Toen hij hoorde dat er een stel opstandelingen in de bergen actief was, ging hij er met een kleine groep journalisten op af. Hoewel het moeilijk was om er te komen – alle vluchten naar Tuxtla Gutierrez, de hoofdstad van Chiapas, waren namelijk gecanceld – lukte het Marco Antonio en zijn team uiteindelijk de eerste paar, meest bloederige, dagen van het conflict vast te leggen.

Tegenwoordig is Marco Antonio beeldredacteur van Proceso, een wekelijks Mexicaans blad met verdiepende onderzoeksjournalistiek. Het tijdschrift publiceerde enkele van de indrukwekkendste foto’s van de Zapatistabeweging. Ik sprak Marco Antonio over zijn ervaringen als journalist temidden van de opstand.

“Chiapas is een staat waar onrecht en verwaarlozing een historische rol hebben gespeeld voor veel fotografen,” vertelde Marco Antonio. “Veel van wat er gebeurde na de Mexicaanse Revolutie [1910-1920] heeft de stad Chiapas nooit bereikt. De slavernij en onderdrukking duurden eeuwen voort. Mensen stierven er onnodig aan geneesbare ziektes. Het was dus niet zo verrassend dat er een opstand uitbrak.”

Hieronder zie je twintig foto’s die de beeldredacteur met VICE heeft gedeeld. De beelden, met toelichting van Cruz, vertellen het verhaal van twintig jaar opstand.

Foto door Antonio Turok.

“Deze foto is gemaakt door Antonio Turok, hij werkte in die tijd voor mijn persbureau. Hier namen de Zapatistas het gemeentehuis in San Critobal de las Casas over. Deze foto is iconisch geworden.”

Foto door Antonio Turok.

“Dit is binnen in het gemeentehuis van San Cristobal. Op de muur staat ‘Er is geen guerrilla, zegt Godinez Bravo.’ Godinez Bravo was de generaal met de leiding over de militaire zone van Chiapas. Maanden voor deze nieuwjaarsdag had het leger al een leeg guerrillatrainingskamp in de jungle gevonden, zonder guerrillastrijders. Daarom zei Godinez Bravo dus dat er geen guerrilla bestaat.”

Foto door Marco Antonio Cruz.

“Nadat ze San Cristobal hadden ingenomen, gingen de Zapatistas de strijd aan met de militaire basis van Rancho Nuevo, het legerkamp dat het dichtst bij San Cristobal in de buurt ligt. Ik was erbij, deze foto is door mij gemaakt. Er lagen dode Zapatistas op straat, die in een hinderlaag terecht waren gekomen. Het was amper twintig minuten geleden dat ze vermoord waren. We hoorden de kogelschoten op een afstandje… Het was verschrikkelijk.”

Foto door Marco Antonio Cruz.

“Dit is op dezelfde plek. Ik nam deze foto met trillende handen. Deze man mist een stuk van zijn hoofd. De lichamen hebben hier ongeveer vijftien dagen – in het openbaar – gelegen om mensen af te schrikken.”

Foto door Marco Antonio Cruz.

“Dit is een controlepost van de Zapatistas op de snelweg van San Cristobal naar Ocosingo.”

“Niemand beschermde ons [als fotografen]. Ik denk dat de situatie tegenwoordig door de drugsoorlog nog erger is dan toen. Vroeger was je nog relatief veilig als je kon aantonen dat je van de pers was. Dat zou tegenwoordig een doodvonnis kunnen betekenen.”

Foto door Marco Antonio Cruz.

“Dit zijn meer beelden van de strijd in Rancho Nuevo. Deze helikopter landde om de Mexicaanse soldaten te helpen en gewonden op te halen. Hoewel het een lastige opgave voor de Zapatistas zou worden om te winnen, was hun eerste aanval militair gezien geniaal. Het feit dat ze een guerrillaleger jarenlang geheim hebben kunnen houden, en het feit dat ze toe hebben geslagen op de dag dat Mexico werd toegevoegd aan de NAFTA – allemaal briljant uitgedacht. De eerste paar dagen sneuvelden enkele strijders. In de daarop volgende dagen vielen ze in grotere getale, maar het hadden er veel meer kunnen zijn. Hun strategie was erg gedurfd en heel indrukwekkend.”

Foto door Benjamín Flores.

“Het leger omsingelde in Ocosingo een belangrijke groep Zapatistas op de markt, waardoor er veel mensen overleden. Deze foto is met name belangrijk omdat deze vijf Zapatistas werden geëxecuteerd. Zo liggen ze er ook precies bij. Het leger hield ze aan en maakte ze af – een schending van de mensenrechten.”

“Wat me vooral verbaasde over de Zapatistas is dat ze vanaf dag één in uniform verschenen. Het waren zelfgemaakte uniformen met een bruin shirt en laarzen. Het leek alsof ze zich formeel gekleed wilden tonen aan de wereld.”

Foto door Benjamín Flores.

“Dit is op 4 januari 1994, in Ocosingo.”

Foto door Martín Salas.

“Dit alles leidde tot een groot protest [in Mexico] waarmee deelnemers een eind aan de gevechten wilden maken. De oorlog duurde minder dan twee weken en met dank aan de landelijke protestacties stopte de strijd. Deze foto werd genomen in de kathedraal, tijdens de vredesbesprekingen. De belangrijkste persoon hier is de Spaanssprekende ondercommandant Marcos. De rest zijn inheemse commandanten, de échte commandanten. Dit was op 24 februari.”

Foto door Araceli Herrera.

“Deze foto had net zo goed in Vietnam, Laos, of iets in die trant genomen kunnen worden. De foto is genomen door Araceli Herrera voor Proceso op 10 januari.”

Foto door Víctor Mendiola.

“Deze foto is genomen door Victor Mendiola, in de kolonie Guadalupe Tepeyac, in het grondgebied van de Zapatistas. Het is een van de weinige foto’s waarop je Marcos een wapen ziet afvuren.”

Foto door Víctor Mendiola.

“Dit is weer Guadalupe Tepeyac, toen de Zapatistas een conferentie hadden georganiseerd.”

Foto door Juan Popoca.

“Deze foto is gemaakt door Juan Popoca, en dit is de inhuldiging [in de gemeenschap van] Aguascalientes, waar de conventie plaatsvond.”

Foto door Juan Popoca.

“Deze foto is ook door Juan Popoca gemaakt. Een heel sterk beeld van hun militaire macht.”

Foto door Martín Salas.

“Dit is de bevrijding van Absolón Castellanos. Hij was de generaal van Chiapas. De strijders ontvoerden hem en hielden hem meer dan een maand vast. [Bisschop] Samuel Ruiz en [politicus] Camacho Solis zorgden dat hij werd vrijgelaten.”

Foto door Ángeles Torrejón.

“Hier zie je zowel mannen als vrouwen trainen. Deze foto is gemaakt door Ángeles Torrejón, mijn vrouw. Zij werd als een van de weinige vrouwen in de jungle toegelaten om vast te leggen hoe ze daar leefden en trainden."

Foto door Ángeles Torrejón.

“Mijn vrouw woonde twee jaar lang in de jungle, en kreeg het voor elkaar om een intieme band met de Zapatistas op te bouwen. Dat was ongelofelijk.”

Foto door Ángeles Torrejón.

“Dit is een klassieker, ook door Ángeles. Kijk goed naar zijn attributen, zijn radio, zijn pijp, zijn R-15 en kogels. Het is een typische Marcos-foto. Hij was precies zo. Ik heb hem nooit gesproken, hij hield zijn afstand. Ángeles was wel close met hem.”

Foto door Ángeles Torrejón.

“Deze foto is ook van Ángeles. De Zapatistastrijders te midden van de bewoners van de jungle.”

Foto door Ulises Castellanos.

“Op deze laatste foto zie je de Zapatistacaravan aankomen op het Zócaloplein in Mexico-Stad op 11 maart in 2001. Ze kwamen ongewapend aan, omringd door een troep burgers die hen beschermd hebben vanaf de dag dat ze uit Chiapas vertrokken. Na de gewapende opstand van 1994 was deze aankomst van de guerrillastrijders in het hart van Mexico heel symbolisch en veelzeggend.”

Ik vroeg aan Marco Antonio hoe hij als journalist over de hedendaagse toestand van Zapatismo en Chiapas dacht. Hij antwoordde direct: “De overheid is nooit in staat geweest om het probleem op te lossen, en dat blijft zo. Chiapas is een tikkende tijdbom – en niet alleen Chiapas. Er zijn veel staten in Mexico waar nog steeds sociale misstanden bestaan die niet zijn opgelost. Dat kan ieder moment ontploffen.”

De EZLN heeft nog steeds de leiding over hun semiautonome gebied in de inheemse gebieden van Chiapa. Maar volgens Cruz bevinden de Zapatistas zich in een soort kooi waar het Mexicaanse leger ze nauw in de gaten kan houden en lastig valt.

Vandaag de dag, terwijl de Zapatistas hun twintigste verjaardag vieren in Chiapas, is het eigenlijk onmogelijk om te stellen dat de opstand een groot succes was. De echte gevolgen zullen pas over jaren merkbaar worden.

Daniel Hernandez is redacteur van VICE Mexico. Volg hem op twitter: @longdrivesouth. Meer over Mexico: Mexicaanse drugskartels houden van sociale media

De burgers in het Mexicaanse Guerrero jagen zelf criminelen weg met hun geweren

Ik zocht uit wie Joaquín Guzmán is en nu kan ik nooit meer slapen