Beleef de dood van Van Gogh in deze mortuariumkisten

Niemand weet hoe Vincent van Gogh precies is overleden, maar over het algemeen wordt aangenomen dat hij zichzelf in zijn buik heeft geschoten. Dat deed hij op een tarweveld bij het Franse dorp Auvers-sur-Oise in 1890, waar hij niet veel later gewond de plaatselijke herberg kwam binnenstrompelen. Hij bleek alleen niet zo goed gemikt te hebben met zijn pistool, waardoor het nog anderhalve dag duurde voordat hij daadwerkelijk stierf.

Vrijdagavond kun je dit tragische einde van wel heel dichtbij meemaken. Tijdens onze editie van Vincent op Vrijdag zal er in het Van Gogh Museum namelijk een mortuariumvrieskist staan waarin je door middel van geuren en geluiden in vier minuten de laatste moment uit het leven van Van Gogh kunt beleven. Het gaat om het geurkunstwerk Famous Deaths van het Nederlandse kunstenaarscollectief Polymorf, waarin je eerder ook al kon ervaren hoe het is om te sterven als John F. Kennedy, Moammar al-Qadhafi, Whitney Houston of prinses Diana.

Nu is het dus de beurt aan Van Gogh. Hoe is het om dood te gaan als deze Hollandse meester? Hoe beleef je een verhaal via je reukzin? En wat is er eigenlijk zo interessant aan deze vertelvorm? Aan de vooravond van de onthulling van hun nieuwe kunstwerk spraken we de makers Frederik Duerinck en Marcel van Brakel.

The Creators Project: Wat gebeurt er precies als ik vrijdag in die kist ga liggen?
Frederik: Je ziet helemaal niets, want de enige zintuigen die gestimuleerd worden zijn je gehoor en je reukzin. In het begin hoor en ruik je dat je in een graanveld ligt, de plek waar Van Gogh zichzelf heeft beschoten. Dan loop je het dorp in, en ondertussen kakelen er wat kippen.
Marcel: Wanneer hij zijn kleine, wat muffige slaapkamer binnenkomt, ruik je de geur van een oude petroleumlamp. En er gebeurt natuurlijk nog wel meer, maar misschien moeten we ook maar niet te veel verklappen.

Wat doet het met je dat je alles ruikt en hoort, maar niets ziet?
Frederik: Het brengt een vreemd ruimtelijk effect met zich mee. We hebben best vaak gehoord dat bezoekers het idee krijgen dat de koelcel opeens van grootte of temperatuur verandert, terwijl we daar helemaal niets mee doen. Dat is de kracht van geur, waarvoor je ontvankelijker bent als je de visuele component wegneemt.

Zoals je ook weleens hoort dat mensen beter gaan horen als ze blind worden.
Marcel: Inderdaad. Zicht en gehoor zou je kunnen zien als je hoge zintuigen, en je geur, tast en smaak als de lage zintuigen. Die laatste grijpen meer in op je fysiek en je emoties, waardoor je heel direct een gevoel kunt overbrengen.

Hoe hebben jullie de geuren verzameld?
Marcel: We zijn naar Frankrijk geweest en daar hebben we goed om ons heen geroken. We werken voor dit project samen met de geur- en smaakstoffenproducent International Flavors & Fragrances – zij destilleren de geuren en wij bepalen vervolgens in hoeverre ze passen bij wat we in gedachten hebben.
Frederik: We gebruiken meestal zo’n acht geuren per keer. Meer kan een mensenneus namelijk niet verwerken in vier minuten.

Het is alweer een tijdje geleden dat Van Gogh overleed. Is het niet heel moeilijk om dan toch een goede reconstructie van zijn dood te maken?
Frederik: Van tevoren hebben we uitvoerig gesproken met experts van het Van Gogh Museum, en we zijn uitgegaan van de officiële lezing. We hebben een tijdlijn gemaakt met gebeurtenissen waarvan we zeker weten dat ze hebben plaatsgevonden – zoals dat zijn broer Theo hem nog kwam bezoeken, en hij op z’n kop kreeg van twee gendarmes. Een zelfmoordpoging was destijds in Frankrijk namelijk een crimineel vergrijp.
Marcel: Verder zitten er expres weinig dialogen in, want het moet vooral een gevoelsmatige ervaring zijn. Van Gogh voelde zich in die periode erg eenzaam, dus om hem meer te isoleren moesten we de interactie met andere personen sowieso wat beperken.
Frederik: Omdat zijn dood al wat langer geleden is, hebben we ook meer zelf moeten reconstrueren. Er waren minder bronnen beschikbaar, laat staan videomateriaal. Daarom hebben we er vooral een verhaal in de eerste persoon van gemaakt.

En als we het hebben over zijn dood an sich – was het heel anders om die te reconstrueren dan die van de anderen?
Marcel: Iedere dood heeft zijn eigen uitdaging en integrerende element dat je moet zien over te brengen. Al-Qadhafi werd bijvoorbeeld heel wreed gelyncht, en Whitney Houston stierf heel treurig helemaal in haar eentje. Wat er interessant is aan het geval van Van Gogh, is dat hij voor zijn eigen dood verantwoordelijk was. Zijn werk werd niet altijd even gewaardeerd, waar hij onder geleden heeft – de uitdaging was dus vooral om dat ook voelbaar te maken. Bovendien stierf hij relatief vredig in het bijzijn van zijn broer Theo. Dat is heel anders dan de andere verhalen die we hebben gemaakt.

Hoe iemand zijn laatste adem uitblaast is natuurlijk vrij persoonlijk. Komt het niet een beetje te dichtbij voor sommige mensen?
Marcel: Je wordt geconfronteerd met je eigen sterfelijkheid, dus gevoelig is het zeker. Maar het gaat niet om de sensatie – het is een heel intiem moment dat we zo integer mogelijk willen benaderen. Van deze doden hebben we allemaal een bepaald beeld in ons collectieve geheugen, en wij vinden het juist zinnig en eervol om daar een nieuw perspectief aan toe te voegen.
Frederik: Wat ook interessant is aan dit punt, is dat het precies laat zien waarom geur zo’n sterk medium is. Mensen die deze vraag stellen, zien geur blijkbaar als vertelvorm die heel intiem binnenkomt. En terecht. Geur komt trouwens ook letterlijk intiem binnen, want het gaat simpelweg om moleculen die je lichaam betreden.

Jullie zeiden eerder dat de geurinstallatie een gelijkenis met virtual reality heeft. En virtual reality zie je de laatste tijd overal opduiken – hoe zit dat met het medium ‘geur'?
Frederik: Wat virtual reality nog wel een beetje mist is echtheid. Dat je er écht in wordt getrokken. Momenteel worden er vooral de hoge zintuigen mee getriggerd – zicht en gehoor – maar wanneer je er ook zintuigen als tast en reukzin erbij zou betrekken, zou het denk ik een stuk completer worden.
Marcel: Op dit vlak wordt momenteel heel veel geëxperimenteerd door bedrijven als Google en Facebook. Je zou kunnen denken aan gadgets die op basis van biomedische gegevens geuren verspreiden, zoals een sieraad met een kalmerende geur. Eigenlijk net zoals zo’n smartwatch, maar dan afgestemd op je neus. Wanneer we geur meer als data zien, opent zich een hele nieuwe wereld aan mogelijkheden.

Kun je daar een voorbeeld van geven?
Frederik: Geur beïnvloedt je zonder dat je dat misschien doorhebt. Als mensen in een ziekenhuis komen, is de geur bijvoorbeeld bepalend of ze zich op hun gemak voelen. Maar stel nou dat je een object mee kunt nemen met de geur van thuis? Of als je op zakenreis bent? Dan zit je gelijk heel anders in je vel.
Marcel: Het gaat nog veel verder als je denkt aan de mogelijkheden voor merchandising. Stel dat je in de bioscoop bent en een Star Wars-film zit te kijken en je elke keer als Darth Vader voorbijkomt dezelfde geur ruikt. Dan heb je niet alleen een sterke vertelvorm – je zou na een tijd zijn aanwezigheid kunnen suggereren door alleen zijn geur te gebruiken. Je kunt die geur ook nog verkopen als parfum.

Jullie komen op vrij veel plaatsen met jullie geurinstallaties. Wat gaat er na Vincent op Vrijdag met deze gebeuren?
Marcel: Volgende week staat Famous Deaths in New York op FOST (The Future of Storytelling). En in Azië zijn ze helemaal weg van Van Gogh. We zijn nu in gesprek met iemand in Hong Kong, dus dat moet zeker goed komen.

Bedankt en tot vrijdag!

Beleef Famous Deaths zelf tijdens Vincent op Vrijdag, komende vrijdag in het Van Gogh Museum. Voor meer info en tickets, klik hier.