Op de dag dat ik Geert Mul aantref is hij druk bezig met de voorbereidingen voor zijn overzichtstentoonstelling die 5 november in het Stedelijk Museum Schiedam opent. Daarin zal hij zijn datakunst van de afgelopen 25 jaar laten zien. Het is een diverse verzameling van audiovisuele en fotografische installaties, maar wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze zijn gemaakt door middel van big data. Net als de wetenschap de wereld begrijpelijk probeert te maken, probeert Mul grote hoeveelheden informatie inzichtelijk te maken door deze te visualiseren. Ik liep met Mul langs een aantal van zijn beroemdste datakunstwerken en zag hoe datakunst zich heeft ontwikkeld sinds de tijd dat Mosaic nog de standaardbrowser was.

Door de hoeveelheid beeldschermen lijkt zijn studio op een soort control room. Voor zijn kunstwerk Match of the Day uit 2003 onderschepte hij maar liefst een miljard beelden van dertig satelliettelevisiezenders die rechtstreeks naar zijn studio werden verzonden. Met een computer rangschikte hij de beelden vervolgens aan de hand van vijfduizend vooraf bepaalde visuele karakteristieken, waaronder vorm, kleur en lichtpunten, om paren te maken die visueel goed bij elkaar passen: een afbeelding van voetballers en een afbeelding van een ereveld, of een afbeelding van stierenvechters en een afbeelding van een oosters tapijt. Allemaal beelden die voor ons mensen niet meteen bij elkaar passen, maar voor de computer, in al zijn ondoorgrondelijke en objectieve rekenkracht, vast en zeker bij elkaar horen.

Match of the Day door Geert Mul.

“Een computer selecteert beeld heel anders dan wij,” vertelt Mul. “Mensen kijken altijd naar de betekenis van beeld, maar een computer ‘begrijpt’ beeld niet op die manier. Hij gebruikt algoritmes om te associëren.”

De kunst van Mul brengt op die manier orde aan in de eindeloze zee van beelden die we dagelijks via internet, tv en andere media binnenkrijgen, maar het roept ook nieuwe vragen op. Soms lijkt de combinatie zo toevallig en tegelijkertijd zo betekenisvol dat je nooit zou denken dat een volkomen neutrale computer uit een miljard beelden juist die twee bij elkaar heeft gezet. Mul wijst naar een match tussen een beeld van een moskee en een olieplatform: “Hier zou je zelfs een politieke associatie in kunnen zien. Het leuke is dat een computer je kan loswrikken uit allerlei bestaande associaties en verbanden.”

Hoewel hij voor Match of the Day nog televisiebeelden gebruikte, is internet voor Mul door de jaren een steeds belangrijkere bron van beeld geworden. “Eigenlijk loopt mijn werk parallel met de ontwikkeling van het openbare internet; het idee dat je overal beeld vandaan kan halen,” vertelt hij. Voorheen, begin jaren negentig, reisde Mul de hele wereld over om beeld te verzamelen, maar met nieuwe technologie was het opeens mogelijk om datzelfde beeld met een paar klikken op je scherm te laten verschijnen.

Mul besloot een stap verder te gaan dan gewone zoekmachines en ontwikkelde zijn eigen zoekmachinesoftware. Hij noemt deze manier van zoeken ‘pixelstatistiek’, en het werkt als een soort geavanceerdere versie van Google Reverse Image Search, waarbij je, in plaats van een zoekterm, aan de hand van een afbeelding het internet kunt doorzoeken. Het zoekresultaat bestaat dan onder andere uit afbeeldingen die op de geüploade afbeelding lijken, maar niet per se hetzelfde zijn.

Library of Babel (2003) is het eerste kunstwerk dat hij met behulp van deze pixelstatistiek maakte. Het is gebaseerd op het verhaal van Jorge Luis Borges uit 1941 over een oneindige bibliotheek die alle denkbare boeken bevat. Generaties groeien op in de bibliotheek en proberen de betekenis te vinden van de wereld waarin ze leven, maar worden tot wanhoop gedreven door de ongeordende overvloed aan informatie.

Net als de bibliotheek bevat internet ook zo veel informatie dat het onmogelijk is om de ware definitie ervan te achterhalen. We kunnen de computerexperts uit de jaren negentig nu wel honen om hun metaforen als surfen op een zee van informatie, digitale snelweg of het dystopisch klinkende cyberspace, maar in 2016 is het nog steeds moeilijk om een het allesomvattende wereldwijde web concreet te definiëren zonder daarbij in redelijk holle termen als ‘cloud’ of ‘deep web’ te vervallen.

Geert Mul deed een poging door het internet te visualiseren in zijn Library of Babel. Het prototype van het kunstwerk ligt nu in zijn studio en bestaat uit negen beeldschermen die met elkaar verbonden zijn. Op ieder beeldscherm zijn kwadranten van vier gespiegelde beelden te zien, die zich in hoge snelheid vermenigvuldigen wanneer Mul op een knop drukt. Net als in Match of the Day analyseert een computer de beelden uit een database en voegt deze samen op basis van pixelstatistiek. “De kans dat hetzelfde beeld terugkomt is haast nihil,” legt Mul uit, “maar toeval is nooit willekeur.” En inderdaad, hoewel het eerst onsamenhangend beeld lijkt te zijn, ontdek ik naarmate de beeldenstroom zich verspreidt toch patronen en terugkerende kleuren. “Dit komt omdat de beelden in de beeldenstroom een hele hoge visuele coherentie hebben,” legt Mul uit. Binnenkort worden de beeldschermen ingeruild voor grote vloerpanelen. In de plaats van een knop reageert het op de stappen van de mensen. Bezoekers van Stedelijk Museum Schiedam zullen zich dan op een interactieve mozaïeken vloer van internetbeeld bevinden. Misschien was ‘surfen’ wel helemaal niet zo’n slechte term.

The Library of Babel door Geert Mul.

God’s Browser, tenslotte, is een interactieve installatie die het internet op nog een fascinerende manier weet te visualiseren, door online beelden in een filmpje achter elkaar te zetten. Het beeld verandert op het tempo van de muziek, in het begin langzaam, maar op een gegeven moment zo snel dat de beelden in elkaar overgaan. Het effect van een film wordt nog meer versterkt doordat de beelden die achter elkaar worden geplaatst een hoge visuele coherentie hebben. Toch blijft het onmogelijk voor het menselijke brein om alle overeenkomsten op te vangen die de computer wel ziet. De kleurenwisseling, lichtflitsen en verschillende patronen zorgen voor zó veel visuele prikkels dat het Mul lukt om de kijker gedurende vier en een halve minuut een indruk te geven van de overweldigende omvang en diversiteit van het internet.

De muziek maakt ook gebruik van beeldherkenningssoftware. Bij de beelden die op elkaar lijken, horen noten die bijna hetzelfde klinken. Door middel van een theremin, een elektronisch instrument dat je bespeelt door met je handen door de lucht te bewegen, kunnen bezoekers de toonhoogte en het volume besturen en zo ook de volgorde van de beelden beïnvloeden.

God's Browser_01 door Geert Mul.

De tentoonstelling Match maker, 25 jaar mediakunst is vanaf 5 november te zien in Stedelijk Museum Schiedam. Klik hier voor meer werk uit de expositie.