Waarom genderneutrale paspoorten nog geen gelijke rechten garanderen

In de reeks '50 MOMENTS' blikken we aan het einde van dit decennium terug op de vijftig momenten die Europa hebben gevormd tussen 2010 en 2019.

Volgens De Dagelijkse Standaard was dit een teken dat ‘onze beschaving aan het uitsterven’ was. Reacties op Facebook wisselden van ‘Amerikaanse onzin die hier niet thuishoort’ tot smeekbedes: ‘NS, dit gaat te ver. Laat het aub bij geachte dames en heren.’ En natuurlijk werd er een petitie gestart, met de naam ‘Zeg nee tegen genderwaanzin NS’, met de begeleidende woorden: ‘De volgende stap is een genderneutrale wereld. Het moet niet gekker worden.’

Een woordvoerder van de NS vertelt aan VICE dat het inmiddels een stuk rustiger is met de woede over ‘beste reizigers’: “Uiteindelijk is de storm best snel gaan liggen en hebben we naast een incidentele reactie hier eigenlijk geen feedback meer op vernomen.”

Gendervrijheid lijkt in het afgelopen decennium steeds beter een weg te vinden in ons vastgeroeste en duale seksesysteem. In steeds meer publieke ruimtes – overheidsgebouwen, clubs en onderwijsinstellingen – vind je genderneutrale wc’s (net als thuis), en op formulieren bestaat er tegenwoordig weleens de mogelijkheid om een ander vakje aan te kruisen dan een M of V. Op OV-chipkaarten van na 2017 werd de geslachtsregistratie helemaal afgeschaft, en ook in het huidige regeerakkoord is afgesproken om ‘onnodige registratie van het geslacht te beperken’.

Nederland gaf in oktober 2018 voor het eerst een paspoort uit met een X op de plek waar normaal een M of V staat. Leonne Zeegers (59) werd geboren met een intersekse conditie en voelt zich genderfluïde, zo vertelde ze in een interview met de Volkskrant. Ze spande een rechtszaak aan tegen de benauwende V in haar paspoort: "De vermelding 'vrouw' voelde niet goed. Het is een juridisch verwrongen werkelijkheid die niet gekoppeld is aan de natuurlijke werkelijkheid. De natuur heeft mij neutraal op de wereld gezet," zei ze tegen NOS.

Zeegers was lange tijd de enige in Nederland met een X in haar paspoort, maar sinds deze maand heeft ook Nanoah Struik dit in handen. Ook Struik lukte dit alleen door een rechtszaak aan te spannen; voorlopig is het niet eenvoudig voor mensen met een intersekse conditie of genderfluïde persoonlijkheid om dit voor elkaar te krijgen. Naar aanleiding van Zeegers’ zaak riep de rechtbank op om “genderregistratie aan te passen”, dus dat in iemands geboorteakte ook moet kunnen staan dat ‘het geslacht niet kon worden vastgesteld’. Maar begin dit jaar besloten CDA-staatssecretaris Knops en VVD-minister Dekker, tegen dit advies in, dat een wetswijziging ‘prematuur’ zou zijn en dat ze liever de ‘internationale ontwikkelingen’ afwachten.

Als je toch een X in je paspoort wil, zul je net als Zeegers een vermoeiende en mogelijk dure rechtszaak moeten aanspannen, waarvan je niet weet of je die gaat winnen. Storm Vogel (34) is samen met juridisch adviesbureau Clara Wichmann aan het onderzoeken of het toch haalbaar is. “Het liefst zou ik willen dat ik gewoon naar de gemeente kon gaan, of beter nog, met mijn DigiD inloggen en online even een ‘X’ invullen,” vertelt Storm aan VICE. “Net zoals je je adres kunt wijzigen. Maar om een ‘X’ te krijgen, moet ik naar de rechter. Ik moet ook een deskundigenverklaring hebben van een psycholoog. Ik zou willen dat het zonder zo’n verklaring zou kunnen. Non-binair zijn is geen mentale stoornis. Waarom moet ik me dan laten onderzoeken door een deskundige die mij niet kent? En waarop word ik dan getest? De enige deskundige die weet wie ik ben, ben ik zelf.”

Storm heeft binnenkort een gesprek met een pro-deoadvocaat die hen misschien kan helpen. “Het gaat over gelijke behandeling: een cis-persoon hoeft ook nooit te bewijzen dat hij of zij een man of vrouw is, dus waarom transgender personen dan wel? Het kan zijn dat de rechter zegt dat ik wel een X in mijn paspoort mag, maar dat ik wel een verklaring moet hebben van een deskundige. Dat wil ik principieel gezien niet, dus dan strijd ik door tot het zonder zo’n verklaring kan.”

Ondertussen is Storm blij met de verruiming van de gendervrijheid in de afgelopen jaren. “Als een conducteur ‘beste reizigers’ zegt, denk ik: dankjewel! Maar als een conducteur ‘hallo dames en heren’ zegt – want dat mag-ie in de trein zelf kiezen – dan denk ik: en ik dan? Ik zit toch ook in deze trein? Met genderneutrale wc’s ben ik ook blij, want als er geen is, moet ik kiezen. Vaak zeggen mensen dan dat ik daar niet mag zijn. Of ik zie mensen naar de bordjes kijken om te checken of zij wel in de goede toiletten staan. Meestal zeg ik dan: ‘Jij bent juist, ik ben een beetje ambigu’. Maar ik vind het een vervelende gewoonte dat ik dan toch iemand gerust wil stellen.”

Toch is er bij veel officiële instanties nog geen ruimte voor iets anders dan man of vrouw, en dat is voor Storm een pijnlijke realiteit. “Bij zoiets als een zorgverzekeraar kan ik alleen ‘man’ of ‘vrouw’ invullen, en op veel post die ik ontvang staat ‘hallo mevrouw’. Soms, als ik een boek wil kopen of me wil abonneren op nieuwsbrief, moet ik ook kiezen tussen man of vrouw, en elke keer als ik naar de wc ga of mijn paspoort moet laten zien, doet het pijn. Dan heb ik het gevoel dat ik niet mag bestaan, dat ik onzichtbaar ben. Dat ik iets ben waar mensen een hekel aan hebben.”

Wetten over gender en sekse zijn wereldwijd heel verschillend geregeld – in die zin is het vreemd, of in ieder geval een vaag geformuleerd idee van staatssecretaris Knops en minister Dekker om Nederlandse wetgeving hierover af te stemmen op ‘internationale ontwikkelingen’. Want waar moeten die ontwikkelingen dan precies uit bestaan?

In 2017 verscheen er een rapport van World Professional Association for Transgender Health, een non-profitorganisatie die sinds 1979 opkomt voor transrechten wereldwijd. In dat rapport wordt gepleit voor officiële documenten die overeenkomen met iemands genderidentiteit, en dat een X, NB (voor non-binair) of ‘Other’ een optie zou moeten zijn, ten behoeve van de psychische en fysieke gezondheid van alle mensen.

In Malta kunnen intersekse mensen sinds 2017 een paspoort met X aanvragen, wat in 2018 voor het eerst gebeurde. Ook in Denemarken is dit sinds 2014 mogelijk. Er zijn meer landen waar je je kunt identificeren met een document waarop een X staat (of een O voor ‘other’ zoals in Nepal, of een T voor transgender zoals in India), maar dit betekent niet altijd dat dit ’derde gender’ je ook alle gendervrijheid geeft. In een rapport uit 2018 van ILGA Europe (een internationale paraplu-organisatie die opkomt voor mensenrechten en lhbt+-rechten in Europa en Centraal-Azië) wordt dit als volgt uitgelegd: bij de burgerlijke stand blijf je meestal ook in die landen geregistreerd staan als M of V, wat betekent dat je bijvoorbeeld voor een huwelijksvoltrekking of het leger een man of vrouw bent, al kan je je wel officieel identificeren als X.

“Met een X in mijn paspoort kan ik me identificeren zoals ik ben,” zegt Storm. “Nu kan dat niet, terwijl ik wel identificatieplicht heb. Als de overheid zo graag wil dat ik me kan identificeren, dan wil ik wel dat mijn ID overeenkomt met wie ik ben. Het gender dat ik bij mijn geboorte heb gekregen klopt niet – ik ben geen man of vrouw. Ik wil het gevoel hebben dat ik erkend word en besta, en ook al vind ik het stom dat zo’n papiertje dat zou moeten bepalen, denk ik wel dat het een effect zal hebben op hoe ik me voel.”

Niet alleen door de overheid of officiële instanties wordt Storm vaak gedwongen te kiezen tussen twee genders die hen niet is, ook onbekende mensen op straat reageren weleens heftig op hun aanwezigheid. “Ik voel me vaak onveilig op straat, ook doordat mensen zo graag willen weten wat ik ben. Soms worden ze er zelfs kwaad van: een jongen op een terras begon een keer te schreeuwen ‘wat ik nou was’. Hij stond op en begon me te intimideren. Gelukkig grepen mijn vrienden in.”

Bureau Clara Wichmann heeft Storm beloofd te zullen helpen om die X in hun paspoort te krijgen. “Zij steunen me enorm, maar ze hebben ook gezegd dat het misschien zwaar gaat worden. Dat denk ik ook. Niet heel Nederland zit erop te wachten, kijk maar wat voor gezeik de genderneutrale kleding van de Hema bijvoorbeeld opleverde. Mensen zijn nu al ‘moe van de genderdiscussie’. Maar ze moeten accepteren dat wij, mensen zoals ik, er ook zijn. Dat wij ook ruimte mogen innemen.”

Elke zaterdag de 10 beste VICE-verhalen van de week gemaild krijgen? Schrijf je dan nu in voor onze newsletter.

Volg VICE België ook op Instagram.