Fotograaf Anton Shebetko werkt aan een archief over de ervaringen van Oekraïense queers

Anton Shebetko is een uit Oekraïne afkomstige fotograaf en kunstenaar die vorige maand afstudeerde aan de Rietveld Academie in Amsterdam, waarbij hij het boek “А Very Brief and Subjective Queer History of Ukraine” uitbracht. Die titel geeft de werkwijze van Shebetko goed weer, al wordt zijn subjectieve geschiedschrijving steeds minder brief. Hij is namelijk al jaren bezig met een archief waarin de ervaringen van queer personen uit Oekraïne worden gedocumenteerd. In fotografiemuseum FOAM is nu een gedeelte van dat archief te zien: een reeks foto’s en verhalen van jonge queer Oekraïeners die hun land ontvlucht zijn. We spraken Shebetko over de expositie en over zijn grotere project. 

De expositie in FOAM heet “To know us better” en hij richt zich daarmee op een Nederlands en internationaal publiek. Volgens Shebetko mogen veel mensen namelijk nog wel wat bijleren over de Oekraïeners en hun cultuur en geschiedenis. “Hoeveel onwetende opmerkingen ik wel niet heb gehad tijdens mijn afstudeerexpositie,” verzucht hij. “Mensen kwamen naar me toe en zeiden: waarom splitsen jullie het land niet gewoon in tweeën? Hier, ik laat je wel zien hoe je het kunt verdelen. Ze willen mij laten zien hoe ik mijn land moet opsplitsen!” Volgens Shebetko komen dit soort opmerkingen voort uit een imperialistisch gedachtegoed dat niet alleen in Rusland aanwezig is, maar ook bij veel mensen in Nederland, dat lang kolonies gehad heeft. “Russen denken dat ze zo machtig zijn dat ze alles kunnen doen. In Oekraïne hebben we dat gevoel van superioriteit nooit gehad. Met dit werk wil ik duidelijk maken dat Oekraïne niet Rusland is, bijvoorbeeld wat betreft rechten voor queer mensen.” 

Eigenlijk wilde Shebetko naar Oekraïne afreizen om de verhalen van zijn queer vrienden te verzamelen. De oorlog gooide roet in het eten en daarom heeft hij zich nu gericht op Oekraïners die inmiddels in andere landen wonen. “Sommigen zijn na afgelopen februari gevlucht, maar er zijn er ook bij die al veel eerder uit de door Rusland bezette gebieden vluchtten, zoals de Krim, Loegansk en Donetsk.” 

De veelheid aan verhalen zijn uitgeprint op kleurige vellen papier. Shebetko heeft er bewust voor gekozen om die verhalen los te koppelen van de personen op de foto’s, omdat hij wil laten zien dat het een gedeelde ervaring is. “Er zit overlap in de verhalen, maar ook heel veel verschillen. Ik was niet per se alleen maar op zoek naar positieve verhalen over Oekraïne. Sommige mensen willen er nooit meer naar terug, omdat dat onveilig voelt. Maar er zijn ook mensen die juist graag terug willen of al terug zijn gegaan. Iemand die in Berlijn woont voelt in die stad bijvoorbeeld helemaal geen solidariteit binnen de queer gemeenschap en wil zo snel mogelijk terug.” Ook de oorlogservaringen lopen nogal uiteen. “Er zijn mensen die in 2015 al zijn vertrokken, maar er is ook iemand die recent gevlucht is uit een dorp bij Kiev waar gevochten weg. Die zag lijken die werden opgegeten door honden bij het wegrijden. Dat is nogal een verschil.” 

Naast de foto’s en de verhalen die Shebetko verzamelde, is er op de expositie in FOAM ook een tijdlijn te zien met historische gebeurtenissen en culturele uitingen die volgens Shebetko laten zien hoe de positie van lhbti’ers in Oekraïne verandert. De tijdlijn begint in de elfde eeuw, met de kroniek “Het verhaal van Boris en Gleb”. Tussen de regels door valt te lezen dat Prins Boris mogelijk homo was. Daarnaast blijkt ook duidelijk waarom er in de literatuur lange tijd niet op een expliciete manier over niet-heteronormatieve personages gesproken kon worden: in de zestiende eeuw werden homoseksuele relaties tussen mannen bijvoorbeeld bestraft door ze aan de schandpaal te hangen en met stokken te slaan, soms tot de dood erop volgde. 

Inmiddels is er een heleboel veranderd, vertelt Shebetko. “Als je naar het eind van de tijdlijn kijkt, zie je dat vanaf 2016 Pride-optochten begonnen te ontstaan in Oekraïense steden. Dat zou in Rusland nooit kunnen.” Daar geldt sinds 2012 een honderdjarig verbod op homoparades. En hoewel de oorlog ontzettend veel verwoesting met zich meebrengt, wordt volgens Shebetko de vooruitgang op het gebied van vrijheden er niet door gestuit. “Gisteren heeft de president nog gereageerd op onze petitie voor het legaliseren van het huwelijk voor hetzelfde geslacht. Hij zei dat hij de grondwet niet kan veranderen tijdens de oorlog, en daar staat in dat het huwelijk is voorbehouden aan mannen en vrouwen. Maar hij staat open voor het idee van een partnerschap. Dat is niet ideaal natuurlijk, maar in Europese landen als Italië is het niet anders. Het is erg belangrijk dat dit er komt, want de partners van soldaten die doodgaan of gewond raken in de oorlog hebben anders helemaal geen rechten, op bijvoorbeeld een erfenis.”  

Shebetko zegt dat er nog altijd veel discriminatie van queer mensen is in Oekraïne, maar dat er veel stappen gemaakt worden. In 2018 tekende hij bijvoorbeeld de verhalen op van negen soldaten die vochten voor hun land maar tegelijk ook te maken hadden met homofobie, nu is er een georganiseerde lgbti-afdeling binnen het Oekraïense leger. Voor een ander project uit 2017 sprak hij veertig homo’s die om verschillende redenen nog in de kast zaten, waarvan een aantal inmiddels wel uit de kast is gekomen. Shebetko benadrukt bovendien dat de homofobie in Oekraïne een alledaags karakter heeft, terwijl het bijvoorbeeld in Rusland onderdeel is van het politieke programma van de regering. “Ze zijn er heel uitgesproken over en het is een terugkomend onderdeel in Russische propaganda. Ze zien lhbti-rechten als een gevaar voor traditionele waarden.”

In de proloog van zijn boek schrijft Shebetko dat Oekraïne heeft gekozen voor “Gayropa”, zoals Europa in de Russische propaganda vaak genoemd wordt, en dat het verbeteren van lhbti-rechten daarbij hoort. “In Oekraïne hebben we een geïdealiseerd beeld van Europa, een continent waar de instituties zijn gebouwd op democratie, acceptatie, vrijheid van meningsuiting en rechtvaardigheid,” zo schrijft hij. Hij is zelf vanwege zijn seksuele oriëntatie in elkaar geslagen in Brussel, en benadrukt aan de hand van die ervaring dat het ideaalbeeld lang niet altijd klopt. Maar hij zegt dat deze droom wel helpt om een betere toekomst voor Oekraïne te visualiseren. 

Eén van de vragen die Shebetko wilde opwerpen met zijn afstudeertentoonstelling (waar naast het werk dat nu in FOAM te zien is ook ander werk werd getoond) is “Wat is de rol van kunst en cultuur tijdens een oorlog waarin kunst en cultuur zo makkelijk kan worden vernietigd?”. Een kort antwoord op de vraag heeft hij niet, zegt hij, maar hij probeert hem wel op verschillende manieren te beantwoorden. Naast zijn vele interviews en foto’s van Oekraïners wijdde hij bijvoorbeeld ook werken aan het door Russen vernietigde Oekraïense erfgoed en aan het mediaspektakel dat er van oorlogen wordt gemaakt. 

Volgens Shebetko wordt de Russische kunst en cultuur bovendien actief ingezet voor de oorlog. Dat illustreert hij aan de hand van een citaat van Mikhail Piotrovsky, de directeur van de Hermitage, het museum vol schitterende kostbaarheden in Sint Petersburg dat ook een (inmiddels gesloten) dependance in Nederland kende. “De Russische directeur zei dat hij een imperialist is, een militarist, dat hij steunt wat Rusland nu doet, en dat alle recente exposities die hij heeft opgezet in andere landen onderdeel zijn van een culturele “speciale militaire operatie”. Hij zag het dus al die tijd als soft power. In westerse landen denken mensen nu dat Rusland een heel beschaafd land is. Maar de verschrikkingen in Oekraïene komen ook voort uit de Russische cultuur, ze zijn een gevolg van dat imperialisme.” 

Shebetko zegt desgevraagd dat ook zijn eigen werk deels bedoeld is om politieke impact te hebben. “Bijna alle kunst heeft dat wel, op een bepaalde manier.” En er staat dan nogal wat op het spel. “Het is eng om te bedenken wat deze oorlog betekent voor mensen, en vooral voor queer mensen, in de bezette gebieden. Het is voor hen onleefbaar.” Zijn groeiende archief van foto’s en interviews zal er in ieder geval voor zorgen dat de “subjectieve queer geschiedenis” bewaard blijft, wat er ook gebeurt in Oekraïne. Maar Shebetko is optimistisch over de uitkomst. “We gaan de oorlog winnen. De strijd tegen de Russische bezetter en de strijd voor queer rechten.” 

To know us better is deze maand nog te zien in FOAM en verhuist dan naar de Melkweg. Shebetko’s werken over het vernietigde erfgoed zijn vanaf vandaag te zien bij Gallerie Ron Mandos.