We lieten een hoogleraar de ruzie tussen Sneijder en de F-Side ontrafelen

‘Wesley: jij blijft één van ons’, stond er op een groot doek in het stadion Ajax, op 26 augustus 2007. Op die dag nam Wesley Sneijder afscheid van de club. Hij had er de hele jeugd doorlopen en vijf jaar in de basis gestaan. ‘Wes, de tyfus voor je’, stond er deze week op de website van de F-Side. De harde kern van Ajax moet inmiddels niks meer hebben van Sneijder.

De groep vindt het een naaistreek dat Sneijder na zijn voetbalcarrière een skybox bij FC Utrecht heeft genomen en zijn afscheidswedstrijd in Utrecht zal houden. De F-Side verklaarde Sneijder in een statement een “valse hond” en “persona non grata boven de N201”. Sneijder reageerde daar gisteren op, door over de N201 te rijden, langs de Arena, met het nummer Utereg me stadje knallend uit zijn speakers. Kortom: het is flink mot tussen fanatieke supporters van Ajax en de recordinternational van het land. Dit is een ruzie op hoog niveau, dat mag duidelijk zijn.

Zo’n ruzie vraagt om een stevige duiding. Hoe kan het sentiment van een groep zo fel omdraaien tegenover een individu? Wat voor psychologische processen schuilen daarachter? Om hierachter te komen, belden we met professor doctor Daan Scheepers. Hij is hoogleraar in groepsprocessen en conflict aan zowel de Universiteit Leiden als de Universiteit Utrecht. Dr. Scheepers deed onder meer onderzoek naar voetbalsupporters en is een absolute autoriteit in zijn vakgebied.

VICE Sports: Goedemiddag dr. Scheepers, wat hebt u tot nu toe meegekregen van deze ruzie tussen de F-Side en Wesley Sneijder?
Dr. Scheepers: Toen jullie me benaderden, heb ik het allemaal even bekeken. Wat een toestand. In zeker zin is het een heel basaal conflict, zo oud als de weg naar Rome. Je hebt ook allerlei opera’s die gaan over loyaliteit. Het is een klassiek intergroepsconflict.

Sneijder was eerst gehaat in Utrecht, omdat hij als Utrechtse jongen voor Ajax speelde. Nu is het andersom en wordt hij in Amsterdam gehaat. Hoe komt het dat mensen de behoefte kunnen voelen om zich te hechten aan hun omgeving, en zich af te zetten tegen andere groepen?
Het gaat hierom: wat levert een groep mensen op? Dat levert twee dingen op, die terug zijn te redeneren naar de evolutie van de mens. De mens is succesvol geworden in groepen, omdat je zo dingen kunt bereiken – voedsel vergaren, veiligheid verzorgen, dorpen bouwen – die je in je eentje niet kunt bereiken. Dus dat is een belangrijke reden waarom mensen in groepen leven. En ten tweede is er de identiteitsfunctie. Groepen vertellen wie je bent, maar ook juist wie je niet bent. Dat geeft gevoelens van eigenwaarde en betekenis, een plaats in de wereld.

Hoe vertaalt dat zich naar de voetbalwereld?
Ik denk weleens dat voetbalcubs de ultieme groepen zijn, omdat ze die twee functies allebei heel sterk hebben. Het gaat om winst en verlies in prijzen en geld, duidelijke instrumentele doelen. Tegelijkertijd hebben voetbalclubs een hele sterke identiteitsfunctie, met kleuren, liederen, etcetera. Dat voetbalclubs die twee functies hebben, is denk ik de reden waarom mensen hun ziel en zaligheid voor voetbalclubs geven. Sommige fans geven zelfs aan bereid te zijn te sterven voor hun club, en identificeren zich sterker met de club dan met bijvoorbeeld de organisatie waar ze werken, de buurt waar ze wonen, of zelfs hun familie; groepen waarvan je kunt zeggen dat ze in evolutionair opzicht belangrijker zijn voor de directe uitkomsten in hun leven.

Wat gebeurt er psychologisch binnen een groep als iemand de groep verlaat voor een rivaliserende groep, zoals Sneijder in dit geval?
Dat levert heel heftige reacties op, omdat loyaliteit heel belangrijk is om als groep doelen te kunnen bereiken. En als iemand de groep verlaat, is dat ook bedreigend voor de identiteit en status die mensen ontlenen aan een groep. Wat bij voetbal nog specifiek speelt, is dat de relatie tussen supporters en sterspelers vrij precair is. Ik denk dat het voor sterspelers balanceren is op een heel dun koord om als positief lid te worden gezien nadat je een club hebt verlaten. Supporters zijn erg afhankelijk van sterspelers voor de positieve waarde van hun groep en het behalen van doelen, maar aan de andere kant zijn spelers veelal passanten, die komen en gaan. Dat geeft bij supporters gevoelens van onzekerheid. Dat betekent, denk ik, dat je als sterspeler heel goed moet nadenken hoe je die loyaliteit moet managen.

Voor Sneijder heeft dit zoals je zegt twee kanten op gewerkt. Sneijder heeft natuurlijk ook onzekerheid in Utrecht, omdat hij er ooit is weggegaan als jongen uit de buurt, naar Ajax. Dan zal hij nu misschien extra gemotiveerd zijn om zijn loyaliteit naar zijn buurt en stad te tonen. Uit onderzoek blijkt dat als je geaccepteerd wilt worden in een groep, het een heel effectieve strategie is om je af te zetten tegen een andere groep, met name als dat een rivaal is. Dus als je nu heel negatief over Ajax bent, zullen mensen uit Utrecht je waarschijnlijk sneller accepteren.

In het statement gebruikte de F-Side veel termen die gaan over loyaliteit. Sneijder is nu een “valse hond” en “niet te vertrouwen”. Hoe leest u dat soort termen met uw wetenschappelijke blik?
Loyaliteit is een onderdeel van moraliteit. Uit onderzoek blijkt ook dat moraliteit voor mensen uiteindelijk belangrijker is dan competentie. Hoe goed je presteert is belangrijk binnen een groep, zeker bij voetballers voor hun club, maar uiteindelijk is moraliteit wat een groep bij elkaar houdt. Dat je op elkaar kunt rekenen door dik en dun. Dat zijn juist voor supporters hele belangrijke kernwaarden. Loyaliteit zal voor spelers ook belangrijk zijn, maar zij zijn natuurlijk ook sterk bezig met hun competentie en carrière. Hier zit dus een asymmetrie tussen spelers en supporters.

Wat we verder weten, is dat het gebruik van moraliteitstermen op sociale media de heftigheid van geweldsuitbraken kan voorspellen. Dat is door de Nederlandse psycholoog Marlon Mooijman onderzocht bij de Black Lives Matter-protesten van een aantal jaar geleden. Aan het gebruik van moraliteitstermen online kan je voorspellen waar de kans groot is dat dingen uit de hand gaan lopen. Dat geeft aan dat moraliteit een enorme katalysator is van conflict. Het verbreken van loyaliteit is moreel verwerpelijk en dus een bron van conflict. Als je vervolgens ook met termen als “valse hond” en zo gaat schermen, dan is er eigenlijk ook geen weg meer terug. Dan kom je snel terecht in een negatieve spiraal van conflict. Het managen van groepsidentiteit gebeurt vaak met morele termen. Dat gebeurde ook hier in het statement van de F-Side.

Hoe is zo’n conflict op te lossen?
Ja, dat is geen makkelijke zaak. Als conflicten eenmaal een morele lading hebben gekregen, dan is het niet makkelijk om daar nog uit te komen. Mensen onderhandelen makkelijker over materiële zaken dan over normen en waarden. Je kunt bij moraliteit niet een onsje erbij of eraf doen en dan uitkomen in het midden, wat je doorgaans doet als je onderhandelt over een prijs. Het gaat bij moraliteit echt over alles of niets. Ik denk dat dit conflict zo’n lading heeft gekregen. De F-Side post dat statement ook niet alleen op sociale media om Wesley Sneijder een signaal af te geven. Ze doen dat natuurlijk ook heel sterk naar de eigen groep toe: wij zijn de echte loyale Ajacieden, en Sneijder en mensen zoals hij, daar moeten we niks van hebben. Als dat een onderdeel is van jouw eigen identiteit – Sneijder er niet bij willen hebben – dan heb je ook niet zoveel meer te winnen om hem er weer bij te nemen.

Wat kan een manier zijn waarop het wel weer dikke mik wordt tussen de F-Side en Sneijder?
Het zal sowieso tijd nodig hebben, als Sneijder op een gegeven moment toch weer graag naar de Arena komt en de banden met supporters aan wil halen. Dan moet hij misschien niet meteen bij de F-Side beginnen, maar eerst bij andere geledingen, en dan eens met de leiders van supportersgroepen contact zoeken. Misschien dat het zo kan, maar het zal veel tijd vragen. En of het verenigbaar is met de identiteit van de rivaal Utrecht, dat is maar de vraag.

Helder, bedankt voor deze analyse. Houdt u zelf eigenlijk een beetje van voetbal?
Nou, ik ben al meer dan twintig jaar seizoenkaarthouder bij Ajax. Ik ben vrij recent hoogleraar geworden in Utrecht. Dan krijg je een echt Utrechtse toga, maar je hebt enige vrijheid voor hoe je de binnenkant van de toga voert. Die binnenkant heb ik met een Ajax-print laten voeren, omdat het wat over mijn identiteit zegt, maar ook omdat ik juist onderzoek doe naar groepen en identiteit. Dus ik ben in het bezit van een toga met aan de buitenkant Utrecht en de binnenkant Ajax; twee identiteiten die voor mij in ieder geval prima te combineren zijn.