De mensen die geen gezichten kunnen herkennen

Een vriendin van me herkent soms mensen met wie ze een paar minuten daarvoor nog gepraat heeft niet meer, omdat "ze ineens geen pet meer op hebben." Het is een grapje dat ze maakt om iets te relativeren waar veel mensen zich wel in kunnen vinden: de sociale ongemakkelijkheid als iemand "o, hoi!" schreeuwt, en jij geen idee hebt wie diegene is.

Volgens recente cijfers kan tot één op de vijftig mensen neurologisch gezien niet de gezichten van de mensen om hen heen herkennen. Deze aandoening heet prosopagnosie of gezichtsblindheid. Er is relatief weinig over bekend, maar er is op dit moment sprake van hernieuwde belangstelling van onderzoekers, en er wordt geschat dat alleen al in het Verenigd Koninkrijk ongeveer anderhalf miljoen mensen de aandoening hebben. Net zoals mensen met kleurenblindheid moeite hebben om rood en groen van elkaar te onderscheiden, kunnen mensen met prosopagnosie gezichten niet echt van elkaar onderscheiden. Vaak kunnen ze hier jaren of zelfs decennia mee leven zonder te beseffen dat er iets mis is.

"Ik voelde me de hele tijd gewoon heel dom," zegt Tess, een dertiger uit Londen die werkt als toneelschrijver en de afgelopen tien jaar van haar leven geen idee had dat er op neurologisch vlak iets met haar aan de hand was. "Ik had het heel druk met mijn rechtenstudie en alles ging gewoon razendsnel, dus ik dacht dat het daaraan lag." Pas toen haar broer, die ook moeite had om gezichten te herkennen, over prosopagnosie las, realiseerde ze zich dat dit misschien wel echt een "ding" was.

Hetzelfde geldt voor de 21-jarige Caroline, die in een supermarkt in Michigan werkt. Zij vond het vooral op school erg lastig dat ze geen gezichten kon herkennen. "Ik had moeite om te onthouden wie iedereen was. Als we in de klas in groepjes werden verdeeld, wist ik nooit wie mensen waren. Zelfs aan het einde van het jaar kon ik m'n klasgenoten niet uit elkaar houden," zegt ze. "Ik had daardoor ook moeite om vrienden te maken, dus neigde ik vooral naar mensen die er anders uitzagen. Andere kinderen pestten me omdat ik niet wist wie ze waren."

Tess herinnert zich ook dat ze als kind haar moeder vaak niet herkende wanneer deze haar kwam ophalen van school. En als ze alleen in haar kamer was, schrok ze weleens van het onbekende gezicht dat haar aankeek in de spiegel. Het duurde een tijdje voordat ze zich realiseerde dat ze het zelf was.

Caroline is een gothic, en heeft zich altijd anders gekleed dan anderen – puur en alleen zodat ze zichzelf kan herkennen op foto's en in spiegels. Zoe, een Engelse vrouw van 25, herinnerde zich vaak nauwelijks hoe haar eigen vriendje eruitzag. "Voordat we wisten dat het prosopagnosie was, liep ik hem soms tegen het lijf op straat – of liep ik hem eigenlijk straal voorbij," zegt ze. "Hij riep dan 'hallo', en dan staarde ik hem zo aan van: 'Ken ik jou?!'" Het is ietwat ironisch dat Zoe al acht jaar een succesvolle karikatuurtekenaar is. Hoewel ze goed mensen kan natekenen, herkent ze diezelfde mensen niet als die haar drie kwartier later vragen of ze hun eigen gezicht kunnen kopen.

"Er zijn twee vormen van prosopagnosie," zegt dokter Ashok Jansari, een cognitieve neurowetenschapper bij Goldsmiths College in Londen. "Eén vorm is verworven, waarbij een persoon eerst wel in staat was om gezichten te herkennen, maar daarna als gevolg van hersenletsel niet meer. De andere is aangeboren." Tot nu toe hebben onderzoekers nog geen hersenafwijkingen kunnen vinden bij degenen die met de aandoening geboren zijn. Dokter Jansari vermoedt dat er sprake is van miscommunicatie ergens tussen het punt waarop licht op het netvlies valt en de signalen die vervolgens naar de hersenen gaan.

"Wanneer er licht op je netvlies valt aan de achterkant van je oogballen, zijn er miljoenen zenuwcellen die elk één puntje licht 'zien'. Ze communiceren niet met elkaar, maar sturen allemaal dat ene puntje door naar achterin je hoofd, naar de cortex, en dan stelt je brein een beeld samen uit al die individuele punten," legt dokter Jansari uit. "Zoeken naar randen, het ontdekken van vormen – dat is de waarneming. Als je eenmaal een vorm hebt gevonden, moet je daarna nog herkennen wat die vorm is en erachter komen of je die al eens eerder hebt gezien. Als je bijvoorbeeld een meubelwinkel instapt en een stoel ziet die je nog nooit hebt gezien, dan weet je dat het een stoel is, omdat de vorm lijkt op alle andere stoelen die je hebt gezien en onthouden."

Gezichtsherkenning heeft nog een ander stadium: als je eenmaal een vorm als een gezicht hebt herkend, moet je er daarna achter komen welk gezicht het is. En dat is waar het hapert voor iemand met prosopagnosie.

"Ik zie of een gezicht aantrekkelijk of niet aantrekkelijk is, mannelijk of vrouwelijk, ik kan emoties herkennen – ik weet alleen meestal niet wiens gezicht het is," zegt Tess. "Als ik me concentreer op de gelaatstrekken, begint alles te vervagen. Ik kan er niet achter komen hoe ze eruitzien. Dus concentreer ik me op één gelaatstrek tegelijkertijd. Dit is hoe zijn wenkbrauwen eruitzien. Dat is de vorm van haar neus."

Het spectrum van prosopagnosie omvat alles van een 'gewoon' gebrek aan herkenning tot het niet eens kunnen herkennen van wat een gezicht eigenlijk is.

"Sommige mensen op het spectrum kunnen wel iets wat lijkt op een gezicht zien, maar ze kunnen de vormen niet echt goed onderscheiden, waardoor het er een beetje grijs en vervormd uitziet," zegt dokter Jansari. "Het is zeldzaam, maar sommige mensen zijn echt niet in staat om iemands gezicht te beschrijven."

Voor de drie vrouwen die ik sprak, en de twee tot tweeënhalf procent van de mensen) die aangeboren prosopagnosie hebben (prosopagnosie als gevolg van hersenletsel is veel zeldzamer), is dit onvermogen om gezichten te herkennen niet zo'n handicap als je zou denken. Het draait allemaal om de context.

"Ik heb een eliminatieproces," zegt Zoe. "Stel dat er een blonde vrouw tegen me begint te praten op werk. Ik weet dat er maar drie blonde vrouwen bij ons bedrijf werken: de ene draagt een bril, de andere zou niet zo aardig doen omdat we nooit echt met elkaar praten, dus moet het wel de derde zijn." Ze probeert niet te veel te kijken naar kapsels en kleding, omdat die nogal eens veranderen. Daarom kijkt ze vooral naar uiterlijke kenmerken die meer permanent zijn. "Naar de haarlijn, bijvoorbeeld – of iemand inhammen heeft of niet," legt ze uit. "Of ik let op hun tanden, hun stem, maniertjes en gedrag."

Ze vergelijkt het met het voorbij tollen van de plaatjes op een gokautomaat. "Als ik een match heb, hoor ik in mijn hoofd het jackpotmuziekje en het geluid van kletterende munten, en dan pak ik mijn winst en zet ik het om in een grote 'HÉ SAM! Zo leuk om je te zien!'"

Toch blijft het ondanks alle trucjes lastig als je mensen niet kan herkennen. "Als je mensen tegenkomt op straat – dat is het moeilijkst," zegt Tess. "Vooral als ze van gemiddelde lengte en gewicht zijn, en niet echt iets opvallends aanhebben. Dan zeg ik iets van: 'Goh, wanneer hebben we elkaar ook alweer voor het laatst gezien?' en als ze zeggen: 'O, op het feestje van Sally' dan hoor ik een ka-ching!Dan zeggen ze misschien iets over het feestje, of beginnen ze over iets waar we toen over gepraat hebben. Zo niet, dan is de volgende vraag: 'Hoe gaat het nu met je?' – en dan probeer ik ondertussen zo min mogelijk over mezelf te zeggen."

Toen ik mijn vriendin (die ene die mensen niet meer herkent als ze hun pet afzetten) over dit artikel vertelde, besloot ze onmiddellijk een gezichtsblindheidtest te doen. Op internet zijn veel testen te vinden (de beste en uitgebreidste is die van dr. Jansari). De meeste tests gebruiken de gezichten van beroemdheden om gezichtsblindheid te testen.

Ik keek toe terwijl het haar niet lukte om Oprah Winfrey, George Bush, Tony Blair en Robert De Niro te herkennen. Het was ergens wel grappig dat ik bezig was met een artikel over gezichtsblindheid, en zij er zo achter kwam dat het artikel eigenlijk over haar ging. "Het gezicht dat je zag was Patrick Stewart," meldde de website. "Jij zei dat het Gandalf was."

Het bleek dat mijn vriendin er behoorlijk goed in was om haar prosopagnosie te verbergen. En zo blijkt maar weer dat je 27 jaar lang kan rondlopen met een zeldzame neurologische aandoening zonder dat je het weet. Dus als jij ook merkt dat je vaak gezichten vergeet en in de war raakt als iemand een ander kapsel heeft, doe dan deze test. Je weet maar nooit.

-

Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.