De straatkinderen van Rio de Janeiro

Het jaar is 2005. Chantal James vertrekt vanuit Toronto voor wat een zoveelste businesstrip lijkt te zijn. Als fotografe en editor met een diploma van de Parsons School of Design in New York, realiseerde ze al enkele werken in Haïti en Cuba in verband met historische verhalen en lokale cultuur. Rio de Janeiro is haar volgende bestemming. Maar wat ze niet weet is dat ze daar straatkinderen zal ontmoeten die dichtbij Ipanema Beach leven, een van de meest chique wijken van Rio.

Op een dag, terwijl ze langs het strand wandelt in de blakende zon, ziet ze een dakloze jongen die een drukke straat probeert over te steken, gevolgd door zijn kleine hondje. Plots wordt het beestje omvergereden, en het kind blijft ontroostbaar achter, vol tranen. Chantal herinnert zich dit trieste beeld erg goed: “ik was in shock, ik zal dat beeld nooit vergeten.” De volgende dag kwam ze een groepje kinderen tegen - ook daklozen - tussen de 7 en 13 jaar oud, ze zaten op het strand met een paar puppy’s. Ze benaderde hen, lichtjes angstig, en sprak hen aan in het Portunhol (een volks woord voor een mix tussen Spaans en Portugees), en deed hen een nogal vreemd bod. 

“Ik stelde voor om een puppy van ze over te kopen om te geven aan het jongetje van de dag voordien. De kinderen waren gefascineerd door mijn voorstel,” herinnert de fotografe zich. Al snel werd ze omringd door andere jongeren zoals Graciele, Pam, Fumasa, Serginho, Geisiel, Natalia of Robinho, allemaal nieuwsgierig naar haar gedrag. Uiteindelijk waren deze het gewoon genegeerd te worden, of zelfs gevreesd, door de lokale bewoners en toeristen. Exact toen haalde ze een kleine camera uit haar zak en begon ze het moment te vereeuwigen. Ze herinnert zich nog hoe enthousiast en oprecht de kinderen glimlachten voor de camera. De volgende dag drukte ze de foto’s af en bracht die naar de kinderen; de start van een vriendschap die jaren later zou leiden naar een project genaamd The Undesirables.

Volgens haar hebben ze een wilde energie in zich, wat snel terug vervaagde toen ze besefte dat dit gewoon jonge kinderen zijn die nood hebben aan affectie en aandacht. Hun ontmoetingen werden steeds frequenter en doorheen de zeven jaar tussen haar heen-en-weer gereis en haar permanente verblijf in Rio, bleef Chantal het harde, dagelijkse leven van deze kinderen die op straat leven volgen en vastleggen. 

Geisiel is een van die kinderen. Hij verloor zijn vader toen hij zes was. Zijn moeder die niet kon zorgen voor zes kinderen, stuurde hem weg om te gaan wonen bij andere familieleden. Twee jaar later zetten ze hem op straat, de enige plek die overbleef om te wonen. Eens hij deel uitmaakte van een groep - die zijn familie werd - werd deze bleke jongen met blonde haren een soort leider, hij was niet op zijn mond gevallen en werd gesteund door zijn vriendin, Graciele.

Pam is een tienermeisje met Latijns-Amerikaanse kenmerken, een liefhebbende moeder en heel zorgzaam voor haar baby, desondanks haar armoedige situatie. Robinho is een jonge zwarte man met littekens op z’n hele gezicht, hij is meer introspectief terwijl Fumasa, een klein jongetje, altijd goedgezind is. Dit zijn enkele van de jongeren die Chantal leerde kennen. 

Omdat ze niets weet over hun leefwereld, wil Chantal wat delen van haar wereld, een wereld die de jongeren ook niet kennen. Ze neemt ze mee op uitstapjes, naar de cinema, op restaurant… Voor haar is het vooral de kleine Serginho die haar hart gestolen heeft. Dit magere jongetje van 14 - waarvan beide armen zijn geamputeerd, hij heeft ook nog zware verwondingen aan zijn benen - ziet er jonger uit dan hij eigenlijk is. Waarschijnlijk door een slecht dieet. De tiener verloor zijn ledematen als gevolg van een railsurfing ongeval (een praktijk die erin bestaat op het dak van een trein te klimmen en voorover te buigen in een surfhouding, waarbij hoogspanningskabels en viaducten worden vermeden). Chantal ontmoette zijn moeder, die in een sloppenwijk leeft. Ze werd zwanger van Serginho toen ze 11 was, en verklaarde dat ze niet voor hem kon zorgen. Kort na hun ontmoeting stierf ze aan tuberculose, waardoor Serginho niet langer een familie heeft. 

Iedereen heeft een verleden, een verhaal om te vertellen, maar weinigen willen erover praten. Drugsgebruik komt vaak voor bij daklozen. Chantal vertelt hoe ze de kinderen altijd vroeg hun lijmflesjes weg te steken en ze te vervangen met knuffels. Maar verslaving zijn moeilijk te stoppen, zeker bij harddrugs. “Als de kinderen drugs namen, zoals crack, dan deden ze het niet in mijn buurt; ze waren bang dat ik teleurgesteld zou zijn, of triest, door ze zo te zien.” 

Hoewel ze geen maatschappelijk werker is, probeerde ze toch deze kinderen op verschillende manieren te helpen. Ze nam ze mee naar asielen in de stad, maar de kinderen zijn de vrijheid van de straat gewoon, en het is moeilijk aanpassen aan de strikte regels van deze plekken. Ze gaf de meisjes maandverbanden, en bracht prothesen uit Canada voor Serginho. Hij was op dat moment gearresteerd voor diefstal. Na zijn vrijlating weigerde de dokter zijn prothesen aan te doen omdat hij dakloos was. 

De Canadese probeerde hem en Geisiel in een bioboerderij voor straatkinderen te steken, een eigendom van een Britse liefdadigheidsinstelling, net buiten de stad. Maar ze werd al snel tegengehouden door heel wat bureaucratische obstakels die het haar onmogelijk maakten. “Ik kon het systeem niet verslaan,” vertelt ze. “Ze wouden echt niet in contact komen met hen; de boerderij wou geen drugsverslaafde kinderen die eerst naar een ontwenningskliniek moesten. En de kliniek wou Serginho niet omdat hij een beperking had.” 

“Deze groep kinderen deed me denken aan les Misérables van Victor Hugo. Een ongewenste klasse door wat ze voorstelden - een dreiging. Hun leven op straat ontmenselijkt hen, het grootste deel van de samenleving negeert ze en dus vergeet ze ook.”

Chantal begrijpt dat dit een complex sociaal probleem is dat betrekking heeft tot vele diepgewortelde problemen zoals armoede, structureel racisme en een gebrek aan sociale vangnetten en ondersteunende netwerken om de meest kwetsbaren in de samenleving te beschermen. “De erfenis van slavernij en hoe het nog steeds bepaalde gemeenschappen beïnvloedt, mag niet genegeerd worden,” gaat ze verder. “Geweld tegen gekleurde mensen, kinderen, is genormaliseerd, en wij, als een maatschappij, zijn er ongevoelig voor geworden.” Nadat ze settelde in Rio, trouwde en een kind kreeg, bleef ze in contact met haar ‘tweede familie van Brazilië’. Tot ze ontdekte dat de kinderen weggestuurd waren van Ipanema Beach. 

Het beleid van de lokale overheid is beter gekend als een ‘sociale opkuis’: de daklozen zijn verhuisd naar verder gelegen gebieden, het is een manier om de armoede te verstoppen voor de toeristen, zeker in tijden van speciale en grote evenementen zoals de Olympische Spelen of het WK voetbal. Ook voor de herwaardering van het onroerend goed in een toeristisch gebied. Chantal ontdekte dat, als onderdeel van dit gedwongen proces van sociale opkuis, de kinderen naar een meer centraal gelegen deel van de stad werden gebracht. Daarna gingen ze naar Manguinhos, een wijk in het noorden bestaand uit verschillende favela’s, waar het enorm gewelddadig is. Daarna hadden ze steeds minder contact, tot het uiteindelijk verloren ging. Naast haar baby die veel tijd innam, was het ook gevaarlijk voor haar om naar die plekken te gaan: “niet door de jongeren, maar de anderen - pooiers, viezerikken en andere drugsdealers - die hen willen uitbuiten.” 

“Ik vond Serginho zo’n twaalf jaar later terug, in een ander deel van de stad,” gaat Chantal verder. “Het was enorm aangrijpend. Hij was een man geworden, hij had geen tanden en had al jaren lang een probleem met crack en andere drugs; hij woonde nog steeds op straat.”

Natalia en haar zussen waren enkele van de onzichtbare meisjes die bijna hun hele leven hadden doorgebracht op straat. Chantal kwam te weten van een van de zussen dat Natalia HIV had opgelopen toen ze 13 was, en kort daarop stierf. “Ze was erg ziek en werd naar het ziekenhuis gebracht. Maar niemand wist wat er aan de hand was tot het te laat was. Ze stierf alleen, zelfs haar familie kon niet op bezoek komen.” Nadat ze verplaatst werd naar de stad, dichtbij het busstation, verloor Pam de voogdij over haar baby, die geplaatst werd voor adoptie. Ze zag hem daarna nooit meer terug. Ze zocht een toevlucht in drugs en prostitutie door haar depressie, en werd daarmee het zoveelste slachtoffer van AIDS. 

Maar er waren ook happy endings. Graciele, Natalia’s jongste zus, had op haar 14de drie kinderen met Geisiel. Ze had geen verslaving aan drugs zoals de andere kinderen dat hadden. Ze zamelde geld in door snoepjes te verkopen, en te bedelen in Cinelândia (een van de meest populaire pleinen in de stad) tot ze genoeg had gespaard om een houten huisje te kopen in Manguinhos. Graciele kon ook genieten van het “Minha Casa Minha Vida” (mijn huis mijn leven), een woonproject van de Lula-regering in 2009. In 2015 werd haar hutje vernietigd en kreeg ze een huis in de plek, wat het gemakkelijker maakte om haar kinderen naar school te sturen. “Ze was waarschijnlijk de enigste uit de hele groep die op eigen kracht van de straat weg raakte,” zegt Chantal. En de vader, Geisiel, die is gaan wonen bij een tante ergens in de stadsrand toen hij 21 was, na meer dan tien jaar dakloos te zijn. Er werd toen leukemie bij hem vastgesteld. Hij startte snel de behandeling. Toen hij de ziekte had verslagen keerde hij terug naar Rio om samen te wonen met Graciele, hij overwon al zijn verslavingen. 

Verwachten deze vergeten jongeren nog steeds iets van de maatschappij? Chantal, die nu 45 is, geeft toe dat ze in een bubbel leeft, om veiligheidsredenen. Ze kijkt terug naar deze foto’s met gemengde gevoelens van nostalgie, verdriet en onzekerheid. Ze hoopt dat ze op een dag hen kan terugvinden in een beter leven. Zij is van plan haar kinderen op te voeden in een klein stadje ten zuiden van Bahia, in het noordoostelijke deel van het land. Want volgens haar “kun je de hardheid van de stad niet ontkennen, zelfs als het niet enkel om fysiek geweld gaat.” Ze stelt ons nog een laatste vraag: “Om zoveel mensen in ellende te zien leven, op straat, dat is zo pijnlijk. Is er iets erger dan een kind te zien slapen op straat?” 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.