Het beruchte concentratiekamp voor vrouwen dat werd gerund door vrouwen

Zeventig jaar geleden, op 5 december 1946, begon het proces tegen oorlogsmisdadigers die in het concentratiekamp Hamburg Ravensbrück in Duitsland hadden gewerkt. Ravensbrück opende in 1939 en was het grootste en meest beruchte vrouwenkamp van de nazi´s. Van de zestien mensen die die dag terecht stonden, waren er zeven vrouw. Een van hen was de 26-jarige Dorothea Binz, die ondanks haar geslacht het tot assistent-directeur ( Oberaufseherin) had geschopt. Ze stond terecht omdat ze gevangenen had neergeschoten, geslagen en honden op ze af had gestuurd. Uiteindelijk werden in juli 1948 38 mensen veroordeeld, waarvan 21 vrouwen.

Het verhaal over Ravensbrück onthult verschrikkelijke en onbekende verhalen over de rol van vrouwen in het Derde Rijk. In Ravensbrück werden duizenden vrouwelijke bewakers opgeleid die bekend stonden als Aufseherinnen. Als ze eenmaal hun gewelddadige training hadden afgerond en alles wisten van verbaal, psychologisch en fysiek misbruik, werden ze in kampen door het hele rijk geplaatst. De beruchte Irma Grese bijvoorbeeld, ook wel de Hyena van Auschwitz genoemd, begon haar carrière in Ravensbrück in 1942. Het kamp was uniek omdat het bijna helemaal gerund werd door vrouwen, met Dorothea Binz aan het hoofd.

"De samenleving was in die tijd erg patriarchaal, in het algemeen maar ook onder het naziregime. Dat moet je niet vergeten," zegt Rochelle G. Saidel. Ze is de uitvoerend directeur van het Remember the Women Institute in New York en auteur van The Jewish Women of Ravensbrück Concentration Camp. "Mensen noemen de vrouwen van Ravensbrück vaak 'SS-bewakers', maar vrouwen werden niet toegelaten tot de SS. De SS was voor mannen. Maar deze vrouwen waren wel erg wreed. Ze hadden vaak een lage afkomst en hun positie als bewaker gaf ze status. Dat was erg belangrijk voor ze."

Toen Ravensbrück opende, was het gastvrij in vergelijking met andere kampen. De Duitse communist Margarete Buber-Neumann, die naar het kamp kwam nadat ze een tijdje in Rusland gevangen had gezeten, zei: "Moet dit een concentratiekamp voorstellen?". Maar naarmate de oorlog vorderde, ging het kamp achteruit. Het kamp raakte gevaarlijk vol, waardoor ziektes en ondervoeding steeds meer mensen het leven kostten. Om aan de zware eisen van de Duitse oorlogsmachine te kunnen voldoen, werden de gevangenen gedwongen om steeds harder en langer te werken onder slechte omstandigheden. Bovendien experimenteerden de kampdokters met verschrikkelijke medische experimenten op 74 Poolse gevangenen, die ook wel de "konijnen van Ravensbrück" werden genoemd.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er 130.000 gevangenen in het kamp geweest, waaronder mensen van het verzet, communisten, academici, zigeuners en anderen die het niet eens waren met ideaalbeeld van vrouwen onder het naziregime. Sommige vrouwen kwamen met hun kinderen, anderen bevielen in het kamp. De gevangenen kwamen uit alle door de Duitsers bezette gebieden: Russen, Fransen, Duitsers, Nederlanders en vooral veel Polen. 26.000 van de gevangenen in Ravensbrück waren Joods.

"De omstandigheden waren voor iedereen slecht, maar voor zover ik weet was het het ergst voor Joodse vrouwen. Zij werden slechter behandeld en hun leefomstandigheden waren het slechtst," zegt Saidel. Tussen 1942 en 1943 werden veel Joodse gevangenen uit Ravensbrück gehaald en naar Auschwitz of de gaskamers van Bernberg gestuurd.

Joodse politieke gevangenen kregen een specifieke straf, legt Saidel uit. "Als je een niet-Joodse politieke gevangene was, had je een grotere kans om te overleven. Joodse politieke gevangenen, of ze nou sociaal-democraten of communisten waren, werden vermoord. Arrestatiebevels hadden verschillende kolommen: voor 'politieke gevangenen' of voor 'Joods' bijvoorbeeld. Bij deze vrouwen werden dus beide kolommen aangevinkt."

Voor haar onderzoek sprak Saidel met overlevers van Ravensbrück en hun familie. Ze vertelt me het ongelooflijke verhaal van Gemma La Guardia Gluck, de zus van Fiorello La Guardia, de populaire burgemeester van New York. Gluck, een Joodse die in Amerika was geboren en was getrouwd in Hongarije, woonde in Boedapest toen de nazi's binnenvielen. Ze werd opgesloten in Ravensbrück toen ze 65 was, maar overleefde het. Pas toen ze vrijkwam, kwam ze erachter dat een van haar dochters en haar baby al die tijd al in hetzelfde kamp zaten, in een isoleercel.

"Gemma schreef in haar autobiografie: 'Ik keek naar de baby en dacht: waar kan ik hem begraven? Hij was een jaar oud en hij zag er slecht uit'," zegt Saidel. "Maar ze overleefden het en na de oorlog woonde Gemma met haar familie in Berlijn. Tegen die tijd was Fiorello hoofd van de stichting voor vluchtelingenhulp in Amerika. Hij had al die tijd geen idee waar zijn zus was. Uiteindelijk was ze in staat om hem te bellen. Maar hij was streng en wilde de regels niet breken, ook al was zij zijn zus. Er was toen een wet dat als je trouwde, je de nationaliteit van je man aannam." Uiteindelijk maakten ze toch de overtocht en begonnen Gluck en haar familie een nieuw leven in New York.

"Vrouwen worden gezien als zorgzame, opvoedende, moederfiguren – maar hoe rijm je dat met de Holocaust?", vraagt Daniel Brown zich af als we bespreken wat er in Ravensbrück is gebeurd. Hij is de schrijver van The Camp Women, een van de eerste onderzoeken naar de rol van vrouwen in het Derde Rijk. "Ik kom altijd weer tot de conclusie dat training en achtergrond zo veel te maken hebben met hoe mensen doen en reageren. De nazi's hadden een systeem om mensen aan te moedigen de meest vreselijke persoon ooit te zijn. De training was zo gemaakt dat vrouwen er hard van werden zodat ze deden wat gedaan moest worden. In de meeste gevallen was het erg succesvol. Maar desondanks vind ik het niet juist om mensen ermee weg te laten komen als ze zeggen: 'Oh, ik ben getraind om me zo te gedragen'."

Terwijl andere kampen bekend staan en een voorbeeld zijn van de agressiviteit van het naziregime, is Ravensbrück altijd onbekender gebleven. Ik vraag aan Saidel of dit komt doordat het een kamp voor vrouwen was. "Dat is een van de redenen, maar er zijn er zoveel. Ravensbrück lag in Oost-Duitsland. Mensen uit het westen kwamen daar simpelweg niet. Ik had heel veel geluk dat ik er überhaupt naartoe kon in 1980, want dat lukte bijna niemand. Er zaten daar op dat moment twintigduizend Sovjettroepen. Dat was tijdens de Koude Oorlog. Veel mensen zeggen zeggen dat de kampen voor mannen in Oost-Duitsland bekender waren en dat is ook waar. Het feit dat Ravensbrück een vrouwenkamp was, zorgt er zeker voor dat historici er overheen kijken."

In de afgelopen jaren krijgt Ravensbrück en de rol van vrouwen in het Derde Rijk, mede dankzij het werk van Saidel, Daniel Patrick Brown en anderen, steeds meer aandacht. Ook al zijn de verhalen van vrouwen in Ravensbrück inmiddels lang geleden, ze zijn een belangrijke geschiedenisles die we niet moeten vergeten.

-

Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.