Hoe Mexico de oorlog tegen de drugskartels aan het verliezen is

Vlak na zonsopgang klonken er schoten van automatische wapens in El Aguaje, een klein plaatsje in het zuiden van Mexico. Meer dan dertig bewapende mannen overvielen een groepje agenten die op patrouille waren, waarvan er veertien overleden. Geluidsfragmenten van hun portofoons, die later op social media werden gepost, schetsten een grimmig beeld van wat zich er had afgespeeld. Je hoort een agent om extra hulpkrachten vragen, terwijl zijn collega's op de achtergrond kermen van de pijn. “Ik ga dood,” zegt hij. Op foto's en tv-beelden is te zien hoe politiewagens zijn afgebrand, en hoe de grond bezaaid ligt met dode agenten – en soms een stukje van hun hersenen.

Een paar dagen later liep de federale regering van Mexico tegen een andere nederlaag op, toen het mislukte om Ovidio Guzmán te arresteren, de zoon van Joaquin 'El Chapo' Guzmán. Dat was in Culiacán, de hoofdstad van de deelstaat Sinaloa, waar het Sinaloakartel gevestigd zit. Nadat ze Ovidio in eerste instantie gevangen hadden genomen, waren de Mexicaanse soldaten gedwongen om hem weer te laten gaan, omdat honderden handlangers van het kartel het huis hadden omsingeld waar de arrestatie had plaatsgevonden. Ze brachten de stad tot stilstand, door auto's in brand te steken en het vuur te openen op regeringstroepen. In videofragmenten is te zien hoe burgers de stad plunderen vanuit pick-uptrucks, terwijl ze met machinegeweren de straat in schieten.

Vlak voordat de politie in de hinderlaag belandde, had president Andres Manuel Lopez Obrador (ook wel bekend als AMLO) het motto 'geen kogels, maar knuffels' in het leven geroepen. Daarmee reageerde hij op de veiligheidsproblemen van Mexico – het brute, drugsgerelateerde geweld had de afgelopen tijd het kookpunt bereikt, benadrukte hij. Dat klopt ook, maar de slachtpartij met de agenten en de puinhoop in Culiacán waren vooral exemplarisch voor zijn eigen zwakke veiligheidsbeleid. Het aantal moorden is gigantisch gestegen sinds hij aan de macht kwam in december, en de pogingen van zijn regering om de rechtsstaat te handhaven zijn eigenlijk niets meer dan een grap.

Al dit geweld troeft de veiligheidstroepen van de staat af op ieder denkbare manier – van manschappen en wapens tot slimheid. Wat erachter zit, zijn aan de ene kant de kartels, die machtiger zijn dan ooit, en een regering die geen idee heeft hoe hiermee om te gaan. Dankzij de Amerikaanse wapens, trainingen van oud-militairen, en politieagenten die zich bij de kartels aansluiten, voelt het alsof Mexico van de kartels is.

“Mexico zit in de dodelijke greep van de voortdurende criminele opstand die zich razendsnel door het land verspreidt, als een soort uitgezaaide narco-kanker", zegt Robert J. Bunker, onderzoeker aan het Instituut voor Strategische Studies bij het U.S. Army War College. "Het toont aan wat de beperkingen van de staat zijn, en hoeveel corruptie er is.”

VICE wilde meer weten over de moorden op de agenten in de deelstaat Michoacán. Een aantal agenten die het hadden overleefd stemden in met een interview. Maar toen we op de snelweg zaten richting El Aguaje, werden we op een gegeven moment gevraagd om te stoppen naast een paar politie-auto's langs de weg.

Daar werden we gevraagd waar we geen gingen en wat we van plan waren. We zijn journalisten, zeiden we. Het was niet moeilijk om te raden met welk verhaal we bezig waren. Michoacán wordt door veel mensen gezien als territorium van Mexicaanse criminelen en is volgens het Amerikaanse State Department al jaren een no-go zone. Toen de drugsoorlog hier jaren geleden begon waren er nog vrij veel journalisten, maar nu een stuk minder. Elke dag vinden er gewapende confrontaties plaats tussen rivaliserende bendes, de politie en het leger. Volgens de journalisten, academici en bewoners die VICE heeft gesproken wordt bijna elk stadje hier bestuurd door criminele groepen, met namen als Las Viagras, Las Mohicas (de Mohawks) en de Michoacán-familie – en zo niet, dan wordt er wel om gevochten.

We beantwoordden de vragen van de agenten en gingen verder. Kort daarna werd er een berichtje gestuurd in een whatsappgroep van de lokale politie, die we later via via in ons bezit kregen: “Collega's, we hebben gezien dat er een paar buitenlandse journalisten vanuit Apatzingan komen die vragen willen stellen over het vuurgevecht in Aguililla. Jullie weten wat er gezegd is: geen interviews, want anders worden de bazen boos.”

Volgens bewoners die we hebben gesproken, rekruteren de criminele bendes niet alleen burgers, maar ook de agenten die deze burgers zouden moeten beschermen. Veel bewoners denken dat de slachtpartij had plaatsgevonden doordat de agenten weigerden zich om te laten kopen door het Jaliscokartel, een van de grootste kartels van het land. Het wordt geleid door Nemesio Oseguera Cervantes, ook wel bekend als 'El Mencho' – een man op wiens hoofd de VS een prijskaartje heeft geplakt van 10 miljoen dollar.

De 46-jarige boer Crispin Ayala Torres, die in het dorp El Limón woonde, zegt dat hij op zijn landgoed een keer bezoek kreeg van gewapende leden van het Jaliscokartel. “Ze dwongen ons om voor ze vechten, maar we wilden echt niet. Ik wilde niet tegen mijn eigen mensen vechten.” Hij vertelt dat hij het dorp uit moest vluchten. Toen we hem naar de hinderlaag van de politieagenten vroegen, stokte zijn keel. “Ze hadden niet zo mogen sterven. Het is zo treurig, ze konden zichzelf helemaal niet verdedigen.”

Ayala zegt dat het kartel oorlog voert met lokale criminele organisaties en de politie die met het kartel samenwerkt, en dat ze gefrustreerd zijn dat hun overheersing nog niet zo groot is als ze zouden willen. “Ze hebben El Aguaje nog niet in hun macht”, aldus Ayala.

“De autoriteiten beschermen sommige kartels, en tegelijkertijd vechten ze tegen het Jalisco-kartel. Ik denk het een een wraakactie was,” zegt Hipolito Mora, die in 2013 een school voor zelfverdediging oprichtte in Michoacán.

Voor de schietpartijen in El Aguaje had het Jalisco-kartel al geprobeerd om deze agenten te werven, maar ze hadden al de kant gekozen van een andere criminele bende die al lang nauwe banden onderhield met de lokale bevolking. Het kartel wordt als zo'n bedreiging gezien door criminelen uit Michoacán dat ze samen het doel hebben gesteld om El Mencho en zijn manschappen zoveel mogelijk op afstand te houden.

Falko Ernst, senior analist van Mexico voor de International Crisis Group, zegt dat hij hetzelfde hoort: “De dreiging brengt deze mensen bij elkaar”.

Verschillende soorten agenten en zelfs militairen zijn al vaak in criminele bendes beland, en dat maakt de uitdaging er voor de regering niet makkelijker op. Al jaren probeert deze tevergeefs de corruptie te bestrijden.

“Vroeger was het zo dat de gemeentelijke, landelijke en federale politie van één gemeente allemaal in zee gingen met andere kartels,” zegt Bunker. “Het oude gezegde 'Plata o plomo' [geld of lood – oftewel: geld of een kogel door je kop] is nog altijd van toepassing, aangezien nog steeds door het hele land een web van corruptie en geweld aanwezig is.” De moorden in Michoacán wekken de indruk dat alle lagen van de politie nu banden hebben met de georganiseerde misdaad. De vraag is alleen om welke groepen het precies gaat.

De Mexicaanse politie staat niet alleen onder druk om hun loyaliteit aan de regering al dan niet aan de kant te schuiven, maar kampt ook met een wapentekort. Dat maakt ze nog kwetsbaarder voor corruptie. “De Mexicaanse politie kan niet op tegen de wapens en de paramilitaire tactieken van de kartels,” zegt Bunker. “Daar komt nog eens bij dat de politie en het leger niet goed genoeg zijn opgeleid om in zo'n criminele, opstandige omgeving met succes te kunnen opereren.”

De komst van het Zetas-kartel rond de eeuwwisseling wordt door veel mensen gezien als het begin van een wapenwedloop binnen de georganiseerde misdaad. De organisatie is opgericht door voormalige Mexicaanse militairen, wat de standaard op het gebied van training, logistiek en wapens verhoogde – om met ze te kunnen concurreren, moesten de andere kartels hun lat verhogen.

De Mexicaanse onderwereld had nooit zo groot kunnen worden zonder de hulp van de Verenigde Staten. Niet alleen is dit de grootste afnemer van Mexicaanse drugs, ook is de macht van de kartels afhankelijk van de Amerikaanse wapenmarkt. De krachtige wapens (zoals het scherpschuttersgeweer van .50 kaliber) die kartelhandlangers in Culiacán tegen Mexicaanse soldaten gebruikten, worden vooral in de VS ingekocht, en er zijn signalen dat er daar steeds meer wapens richting het zuiden worden gesmokkeld. (Dat de Amerikaanse Assault Weapons Ban is opgeheven wordt ook in verband gebracht met de groeiende criminele vuurkracht en toenemende moordpartijen.) Deze wapens worden gebruikt om zowel Amerikaanse als Mexicaanse burgers te vermoorden, zoals de moord op drie vrouwen en zes kinderen van een Mormoonse gemeenschap in de staat Sonora vorige week liet zien. Allemaal waren zij Amerikaans-Mexicaanse burgers.

Het blijft niet bij wapens. Voormalige Amerikaanse militairen spelen ook een rol in het trainen van voetsoldaten voor de kartels, zegt Nick Boak, producent van de documentaire Ready for War. In de film zien we onder andere het verhaal van een zekere 'El Vet', die vanuit de VS naar Mexico gedeporteerd werd. Uiteindelijk werkte hij voor topcriminelen in Ciudad Juarez, als soldaat en als trainer van andere soldaten.

“Alle soldaten – of ze nou Mexicaans of Amerikaans zijn – kunnen waardevol zijn voor de kartels,” zegt Boak. “De VS heeft een van de beste landmachten ter wereld, dus deze mensen zijn op en top getraind. Onze film laat zien hoe gek het is dat deze soldaten worden getraind voor gevechtssituaties, en vervolgens naar een plek worden gestuurd waar hun vaardigheden kunnen worden misbruikt door criminele organisaties die een bedreiging vormen voor zowel de Amerikaanse als Mexicaanse nationale veiligheid.”

“Het was voor ons niet moeilijk om deze mensen te vinden,” gaat hij verder. “Er zitten er minstens drie in de film, en we kwamen er nog veel meer tegen. De situatie doet zich vaker voor, en het gebeurt vaak onder dwang.”

“Het grote probleem in Culiacán was dat het kartel staatstroepen in een gevecht versloeg. Ze lieten zien dat de legitimiteit van en de controle over de staat op het spel stond,” zegt John Sullivan, een gepensioneerde agent en veiligheidsdeskundige van het Small Wars Journal. Hij zegt dat de soevereiniteit van Mexico wordt uitgedaagd door de georganiseerde misdaad, omdat er parallelle staten ontstaan in de uitgestrekte delen van het land – zoals Michoacán dus, maar ook Guerrero, Tamaulipas en natuurlijk Sinaloa.

“In Sinaloa heeft het kartel langdurig binnengedrongen in de politiek, en de mensen staan achter ze. Dat is het afgelopen decennium ook in Michoacán gebeurd,” zegt Sullivan.

De criminele oorlogen worden elke dag dodelijker, ondanks het hardhandige optreden van de VS tegen een aantal bendes. De president heeft geen idee hoe hij het geweld terug moet dringen. Aan de ene kant doet hij alsof er nauwelijks wat aan de hand is, maar aan de andere kant blijft hij op drugsbazen jagen als Ovidio Guzmán. Hij wordt amper serieus genomen – Donald Trump bood al aan om Amerikaanse soldaten in te laten vliegen, om de rotzooi op te ruimen waar AMLO maar geen vat op kan krijgen.

AMLO kan nog zo zijn best doen om de legalisatie van cannabis erdoorheen te krijgen, maar als hij daadwerkelijk iets wil doen om de drugsorganisaties een kopje kleiner te maken, zou hij eigenlijk het verbod op alle drugs moeten opheffen. Er zou in ieder geval meer focus moeten komen op het beperken van schade voor drugsgebruikers, en er zou minder stigmatisering zijn. Op korte termijn ligt het niet voor de hand dat meth, coke of heroïne gelegaliseerd gaan worden, zeker niet onder het bewind van AMLO. Hij moet eerst een rechtssysteem zien te repareren dat mensen makkelijk weg laat komen met moord, en dat toestaat dat politieke bobo's samenspannen met georganiseerde misdaad om staatsbegrotingen te misbruiken voor hun persoonlijke belangen.

De VS moet op zijn beurt voorkomen dat het zoveel wapens verkoopt, maar de regering van Trump heeft tot dusver weinig signalen gegeven dat het daar wat aan gaat doen. Het is echter van cruciaal belang om ook te kijken naar de oorzaken van de vraag naar drugs, in plaatsen van alleen te focussen op de aanbodkant.

Jaime Lopez, die bij de veiligheidsdienst van de overheid heeft gewerkt en nu analist is, zegt dat het hoog tijd is dat de president de ernst van de situatie in gaat zien. “De regering moet duidelijk maken dat ze het geweld serieus gaan nemen, ondanks dat de aanvankelijke aanpak erg naïef was. Als dat niet gebeurt, zal de druk onhoudbaar worden.”

Het blijft voorlopig de vraag of de Mexicaanse regering echt een vuist kan maken om de macht terug te winnen van de criminele bendes, in een drugsoorlog waar geen einde aan lijkt te komen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE US.