De verkrachtingsepidemie in Oekraïne wordt verzwegen, overlevers eisen hulp

In juli 2014 was Gayde Rizaeva, een 36-jarige moeder uit Oekraïne, met drie collega’s te voet onderweg om spullen te brengen naar de troepen, toen het viertal onder dwang een auto in werd getrokken. Rizaeva en haar drie mannelijke vrienden werden geblinddoekt en ontvoerd door pro-Russische militanten en meegenomen naar de dichtstbijzijnde basis in de Volksrepubliek van Luhansk, waar ze werden opgesloten – ze werden ervan beschuldigd snipers te zijn voor het Oekraïense leger.

Tijdens de martelingen eisten de militanten de locatie van de Oekraïense legerbasis. Rizaeva werd gedwongen toe te kijken hoe haar mannelijke collega’s hun kleren uit moesten doen en verkracht werden, een misdrijf dat haar gespaard bleef. Ze was op dat moment vier maanden zwanger, maar werd tijdens de ontvoering zo zwaar mishandeld dat ze een miskraam kreeg. “Ik huilde, smeekte en bidde dat ze zouden stoppen me pijn te doen.” Na 98 dagen werden Rizaeva en de anderen vrijgelaten tijdens een gevangenenruil.

De oorlog in Oekraïne begon in maart 2014, in de nasleep van de enorme golf Euromaidan-protesten, waarin de betogers meer Europese integratie eisten. Sindsdien heeft de oorlog aan 10.000 mensen het leven gekost, waaronder bijna 3000 burgers, en meer dan 1,7 miljoen mensen hebben hun huis moeten verlaten, aldus de Verenigde Naties .

Seksueel geweld – waaronder verkrachting, seksslavernij en gedwongen prostitutie – is een veelvoorkomende vorm van marteling in het Oekraïense conflictgebied, aldus lokale NGO Justice for Peace in Donbas (JPD). JPD verklaarde in december 2017, naar aanleiding van 300 interviews met overlevers en getuigen, dat een op de drie vrouwen en een op de vier mannen slachtoffer werden waren van seksueel geweld, of hier getuige van waren. Het geweld werd ze aangedaan door mensen uit beide kampen van het conflict.

Mensenrechtenorganisaties zijn het niet eens over de mate waarin seksueel geweld in Oekraïne beschouwd kan worden als wapen. EUCCI verklaart dat het "bewust en opzettelijk” gebruikt wordt als een vorm van marteling en politieke intimidatie om het conflict te winnen, maar in een verslag van een controlemissie van de VN wordt geconcludeerd dat er geen bewijs is dat beide kanten van het conflict het systematisch gebruiken als strategisch middel.

Maar politieke ideologie zou een sterke motivatie kunnen zijn voor seksueel geweld. “Officieren hebben gevangenen seksueel misbruikt in het bijzijn van anderen, als waarschuwing voor wat er met hen zou kunnen gebeuren als ze hun gedachtegoed niet zouden aanpassen,” vertelt Hanna Yanova, de co-auteur van het verslag van JPD.

Maar soms heeft politiek er niks mee te maken, vertelt Anna Mokrousova, psycholoog en hoofd van de Oekraïense NGO Blue Bird. Mokrousova is in het verleden zelf ontvoerd en bedreigd met verkrachting. “Gevangenen krijgen vaak te maken met pure wreedheid,” vertelt ze. Daarbij wordt seksueel geweld soms ook gebruikt om gevangen af te persen voor geld en spullen.

Irina Dovgan, een voormalig Oekraïense oorlogsgevangene, werd in augustus 2014 ontvoerd en bedreigd met verkrachting als ze haar bankgegevens niet zou afstaan. Ze vertelt aan Broadly over het moment dat haar ontvoerders haar gezicht tegen de vloer van haar cel drukten en zeiden: “Hoe zullen we je verkrachten? Hoeveel van ons wil je hebben, tien, twintig? We zijn met een heleboel.” Het lukte Dovgan om te ontkomen door de ontvoerders de informatie te geven die ze wilden hebben. Haar familie verloor bijna 7000 dollar aan spaargeld.

“Vooral aan het begin van het conflict opereerden soldaten zonder enige wroeging en deden ze verschrikkelijke dingen om zich machtig te voelen,” vertelt Evgen Shlyakhtin, een Oekraïense ex-oorlogsgevangene.

JPD en de Verenigde Naties zijn het erover eens dat seksueel geweld – net als andere schendingen van mensenrechten in de oorlog in Oekraïne – wordt aangewakkerd door de heersende cultuur van straffeloosheid en stilzwijgen. “Veel mensen doen geen aangifte van het geweld, vooral nu de oorlog nog bezig is, omdat ze bang zijn voor represailles en door het stigma rondom verkrachting,” vertelt Yanova.

De onwelwillendheid om seksueel geweld te melden wordt door overheidsinstanties verergerd, aangezien hun acties in het verleden laten zien dat ze, impliciet en expliciet, vergelijkbare incidenten hebben genegeerd. Volgens de VN werden er, voor het einde van 2016, slechts drie strafzakengerelateerd aan seksueel geweld behandeld door het openbaar ministerie. De openbare aanklager verklaarde dat de zaken werden gesloten wegens gebrek aan bewijs, en deed beschuldigingen van straffeloosheid af als “onjuiste geruchten”, aldus Newsweek.

Afgelopen juli werd de straf van een voormalig soldaat, veroordeeld voor het geweldadig verkrachten van een zestienjarig meisje, opgeschort omdat de rechter zijn militaire dienst in Donbas als een verzachtende omstandigheid beschouwde. Het bericht over deze beslissing ontketende een massale verontwaardiging onder mensenrechtenorganisaties in Oekraïne, die de gebeurtenis zagen als een duidelijk voorbeeld van de straffeloze manier waarop er in het land met verkachting wordt omgegaan.

“Ik denk niet dat ik ooit over het trauma heen kom, maar ik moet ermee leren leven,” vertelt Rizaeva. Rehabilitatieprogramma's voor ex-oorlogsgevangenen zijn volgens haar “hard nodig”. Deze kwetsbare groep heeft echter op dit moment beperkte toegang tot medische en maatschappelijke hulp. “De meeste overlevers van seksueel geweld zijn ontheemd. Ze hebben geen huis en geen werk, en kampen tegelijkertijd met een hoop gezondheidsproblemen. Van de overheid ontvangen ze geen hulp,” vertelt Mokrousova.

De programma’s waarin psychologische en maatschappelijke hulp wordt aangeboden, worden bijna allemaal aangeboden door NGO’s en vrijwilligers.

Rizaeva, die nu in Kiev woont met haar zeventienjarige zoon, weigert zich door de ervaring uit het veld te laten slaan, en haar mond houdt ze al helemaal niet. In haar huidige baan coördineert ze uitwisselingen tussen Oekraïense en Russische gevangenen. “Ik ben ontzettend trots op mezelf dat ik zo sterk ben,” vertelt ze. “Het is ze niet gelukt om mijn liefde voor het leven, mijn land, en mensen te verwoesten.”