Maakt het uit dat er altijd gedoe is over wie we herdenken op 4 mei?

"Het is buitengewoon triest dat er in dit land altijd mot ontstaat rond de herdenking van de doden uit WO II - daar is het uiteindelijk allemaal mee begonnen." Dit schreef journalist Bert Wagendorp in een column voor de Volkskrant, en inderdaad lijkt het wel alsof 4 mei vooral een dag is waarop een hele hoop mensen ruzie maken over wie we wel en wie we niet mogen herdenken.

Er was vorig jaar bijvoorbeeld een theoloog die ook graag omgekomen vluchtelingen wilde herdenken, maar dit idee riep zoveel weerstand op dat zijn initiatief meerdere keren moest uitwijken naar andere locaties. Schrijver Robert Vuijsje zette zich in Trouw in voor het behoud van 4 mei als herdenking van de jodenvervolging: "Dat er discussie zou bestaan over de betekenis van de herdenking op die dag: vijftien jaar geleden was het ondenkbaar. In 2017 is het vanzelfsprekend dat 4 mei wordt ontjoodst."

En dat laatste punt, dat er vijftien jaar geleden géén discussie zou zijn ontstaan over wie we herdenken op 4 mei, is precies waar journalist en historica Maud van de Reijt het mee oneens is. En zij kan het weten, want ze schreef het boek Zestig jaar herrie om twee minuten stilte (2010), en kwam erachter dat de Dodenherdenking zo ongeveer bestaat bij de gratie van discussie over wie we wel en niet moeten of mogen herdenken. Het idee dat in de hele geschiedenis van de Dodenherdenking vooral of alleen joodse slachtoffers herdacht werden, klopt niet. Dat gebeurde pas vanaf de jaren zestig.

Ik sprak Maud over dit en andere misverstanden rondom de twee minuten stilte.

Broadly: Ha Maud, vind jij het net als Bert Wagendorp triest dat er elk jaar zoveel discussie is over wie we wel en niet moeten herdenken?
Maud van de Reijt: Misschien is die discussie juist waardevol. Juist doordat die mot ontstaat, denken we meer na over wat er toen gebeurd is. Maar dat dit, zoals Robert Vuijsje schrijft, "vijftien jaar geleden ondenkbaar was", dat is niet zo.

In jouw boek schrijf je inderdaad dat joodse slachtoffers pas vanaf de jaren zestig werden herdacht. Hoe zit dat precies?
In eigen kring werden joodse slachtoffers wel herdacht, maar de officiële herdenking waar ieder jaar zoveel gesteggel over is, had van oorsprong meer een militaristisch karakter. Dat zie je nu nog steeds wel, op de Dam. De herdenking was tot de jaren zestig vooral gericht op de gedachte aan het Nederlandse verzet tegen Duitsers – heldendaden en slachtoffers werden in herinnering gebracht, niet specifiek joodse slachtoffers.

Dat had te maken met iets wat we nu 'de verzetsmythe' noemen: in Nederland heerste na de oorlog het collectieve beeld dat we met z'n allen in eenheid verzet hadden gepleegd tegen 'die smerige Duitsers'. Maar als iedereen in het verzet zat, wie heeft dan al die joden verraden? Dat de holocaust daadwerkelijk had plaatsgevonden, was nog te pijnlijk om in herinnering te nemen.

Pas in de jaren zestig – als gevolg van de aandacht voor het Eichmann-proces en toen er in films en boeken steeds meer over de holocaust verteld werd – kwam er specifieke aandacht voor joodse slachtoffers. Maar ook in 1960 was dat nog niet vanzelfsprekend, toen had het Amsterdamse college van B&W bijvoorbeeld kritiek op het programma dat het 5 mei Comité samenstelde en waarvoor ze een aantal joodse sprekers wilden uitnodigen. "Te zwaar joods karakter. Niet te veel nadruk op leggen," schreven ze daarover in een interne nota.

Dus toen ging het erover dat joodse slachtoffers te veel werden herdacht?
De discussie gaat al sinds het bestaan van de herdenking over wie er wordt herdacht en wie er wordt uitgenodigd. Je hoort het al in het woord, 'herdenken', dat gaat niet alleen over het verleden, maar ook over het nu – over opnieuw nadenken over wat er toen is gebeurd en welke lessen we daaruit kunnen trekken in relatie tot de actualiteit. Dat roept de vraag op of we het ook over het racisme en fascisme van nu moeten hebben.

Hoe lang bestaat de Nationale Dodenherdenking op de Dam al?
Vanaf 1947 bestaat er een Nationale Herdenking in het bijzijn van autoriteiten, die werd toen gehouden in de Ridderzaal in Den Haag. Vanaf 1956 verhuisde die naar de Dam, maar toen werd de herdenking 's ochtends gehouden – 's avonds was daar de lokale, Amsterdamse herdenking. De Nationale Herdenking zoals we die nu kennen, om 20.00 uur 's avonds, dat is pas vanaf 1988 zo.

Theoloog Rikko Voorberg wil vanavond ook graag stilstaan bij slachtoffers van de vluchtelingencrisis: is dat al eerder gebeurd op 4 mei?
Ja. In de jaren negentig, toen er veel Joegoslavische vluchtelingen in Nederland waren, zag je dat op veel lokale herdenkingen stilgestaan werd bij het leed aldaar. Sowieso zie je dat in veel speeches sinds de jaren zestig al parallellen worden getrokken met actuele conflicten: dat gaat van Apartheid tot woningnood tot slachtoffers in Vietnam.

Als je het hebt over de Tweede Wereldoorlog, doemt al snel de vraag op: hoe zorgen we dat het nooit meer gebeurt? In relatie tot de Dodenherdenking is dan de vraag: herdenk je puur de doden, of wil er ook lessen voor de toekomst uit trekken en bij betrekken? Dat is wat er botst.

Is discussie dan eigenlijk inherent verbonden aan 4 mei?
Ja. Maar op zich heeft Robert Vuijsje misschien wel een punt, dat op 4 mei de holocaust in het centrum van de herinnering zou moeten staan. Dat het vroeger niet zo was, betekent niet dat het niet zo zou moeten zijn – de Tweede Wereldoorlog was uniek in z'n gebeurtenis, en de joodse slachtoffers ook.

Tegelijkertijd las ik een tweet van iemand die schreef: "Anne Frank was ook een vluchteling." Dat is ook waar: de familie Frank vluchtte in 1933 vanuit Duitsland naar Nederland in de hoop aan vervolging door de nazi's te ontkomen. De vraag is of de vluchtelingen van nu op de vlucht zijn voor iets wat lijkt op het naziregime; maar waag je maar eens aan zo'n parallel, dan word je als snel van een Godwin beschuldigd.

Maar het argument dat deze discussie "vijftien jaar geleden onmogelijk was geweest", dat is onzin.

Hoe komt het dat de discussie zich blijft herhalen denk je?
Zolang er mensen zijn die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt en zolang er kinderen zijn van slachtoffers, zal dat zo blijven denk ik. De argumenten kunnen rationeel zijn, maar je hebt ook met emoties van mensen te maken.

Denk je dat de Dodenherdenking op de Dam nog steeds bestaat over twintig jaar?
De Tweede Wereldoorlog is een uniek ijkpunt in de Nederlandse geschiedenis. Pas als er een andere oorlog gaat plaatsvinden op die schaal, zal dat veranderen. Dus ja, ik mag hopen dat de Dodenherdenking nog lang zal blijven bestaan.

Waar ga je zelf naartoe vanavond?
Waarschijnlijk naar de herdenking bij het Weteringplantsoen, daar zijn verzetsstrijders gefusilleerd, en daarna naar het Theater na de Dam, naar de voorstelling De nazi en de kapper.

En aan wie denk je tijdens de twee minuten?
Toch wel aan de Tweede Wereldoorlog, maar niet aan één iemand in het bijzonder.