Waarom krijg ik eigenlijk geen korting als ik zelf mijn boodschappen scan?

Oei. De zelfscankassa van de Albert Heijn zegt dat ik gecontroleerd ga worden. Meestal ga ik niet naar de zelfscan – het is de eerste keer dat dit me gebeurt. Koud angstzweet langs mijn rug. Warm hoofd. Klamme handjes. Heb ik het wel goed gedaan? Ben ik niet per ongeluk iets vergeten te scannen? Opeens moet ik weer denken aan de tijd waarin ik zelf achter de kassa als bijbaantje wat poen bijeen probeerde te scannen.

Goed was ik er niet in. Mijn uitzicht als kassier was meestal een rij rood aangelopen mensen die opzichtig zuchtten en hun ogen wegdraaiden. Dan had ik weer eens een verkeerd knopje ingedrukt en moest er weer een manager, die ook boos en ongeduldig was, komen om het te fiksen. Ook nu staan er mensen te wachten, ook nu komt iemand me controleren. Ik, en alleen ik, lijk verantwoordelijk voor het niet soepel functioneren van dit systeem, ook al is het de computer die niet meehelpt. Gelukkig word ik al vrij snel verlost door een controleur, waarna ik naar huis mag.

Er wordt weleens geroepen dat robots in de toekomst de banen van mensen in gaan pikken, en zelfscankassa’s zouden een onderdeel van die ontwikkeling zijn. Maar eigenlijk is dat niet waar, want niet robots, maar klanten pikken hier de banen in. Dat is natuurlijk alsnog zuur voor de medewerkers, maar voor de klanten ook, vanwege de stress over mogelijke controles en de eeuwige verwarring of je je tomaten nou onder groente of fruit kunt vinden. En belangrijker nog: de klant zit nu onbetaald andermans werk te doen. De kassamedewerkers die wél aanblijven, worden een soort managers van de klant, terwijl de klant wordt getransformeerd tot onbetaalde supermarktmedewerker.

Dus waarom worden we niet betaald of vertaalt het zich niet in korting op de boodschappen als we bij een zelfscankassa afrekenen? “Volgens mij krijg je er snelheid voor terug – en dus tijd. Tijd is geld,” zegt Frank Quix tegen me over de telefoon. Frank Quix is geen verzonnen Donald Duck-figuur, maar dé expert op het gebied van retail-innovatie, die als docent verbonden is aan de Universiteit van Amsterdam. “Ik neem aan dat de meeste mensen liever in de kroeg staan dan dat ze twintig minuten door een supermarkt banjeren.”

Dat kan ik wel beamen, maar als ik het waag te betwijfelen of ik sneller mijn boodschappen kan scannen dan een professionele kassamedewerker, lacht hij me keihard uit. “Het gaat er niet om of jij sneller kan scannen dan de kassamedewerker, het gaat om de wachtrij die je skipt, en over het aantal keer dat een product van handen wisselt. Als je een product pakt en het scant, is dat één handeling. Als jij bij een kassamedewerker wilt afrekenen, ben jíj de slome gast, want dan pak je het product, zet het op de kassaband, daar wordt het nóg een keer vastgepakt, en dan moet jij het weer meenemen en in je tas doen. En dan moet je het ook nog in je auto zetten! De zelfscanner gaat vier keer zo snel. Maar misschien ben jij onhandig, dat zou kunnen. Misschien heb je nog niet goed genoeg geleerd hoe je snel door een zelfscanner kunt gaan. Ik ben vorige week in China in een nieuwe zelfscanwinkel geweest, waar ik binnen 11 seconden doorheen was.”

Leuk en aardig, maar dat is dus precíés wat hier het probleem is: want waarom is het mijn verantwoordelijkheid om snel door een zelfscanner te gaan? Ook daar heeft Frank een nogal retorisch antwoord op: “Je hebt toch ook leren fietsen?” Een erg goede vergelijking vind ik het niet, want het is helaas niet zo dat er ooit een professional betaald werd om mij overal naartoe te brengen op de fiets.

Maar het is duidelijk wat retailexpert Frank probeert zeggen: je hebt je maar aan te passen aan de ontwikkeling van de technologie, want we doen het voor jou. Toch vraag ik me nog af: waar gaat straks dat salaris van de kassamedewerkers naartoe als ze allemaal door ons klanten weggeconcurreerd zijn? “Naar de zelfscanners bijvoorbeeld, die machines zijn ook niet gratis, en misschien krijgen medewerkers wel een andere taak,” zegt Frank. “Je mag blij zijn dat winkels niet dúúrder zijn geworden, omdat ze nu die ontwikkelingskosten maken.”

Frank Quix laat mij zitten met het gevoel dat ik helemaal gek geworden ben. Maar als ik op onderzoek uitga, blijkt dat ik lang niet de enige ben die met deze ongewilde tewerkstelling in mijn maag zit. Ik stuit op een artikel waarin de Nijmeegse hoogleraar José Bloemer uitlegt dat de supermarkten wel degelijk geld besparen door klanten die dingen zelf doen. Er wordt zelfs een term genoemd voor de klant/medewerker: prosumer, een samentrekking van producent en consumer. Je produceert zelf en je betaalt ook zelf. In de conclusie staat dat we dit gewoon pikken omdat we “zoeken naar greep op de wereld om ons heen” en graag “deel uitmaken van iets”, in dit geval de Albert Heijn. Maar dat is voor mij niet echt een reden om naar de supermarkt te gaan, en nog steeds ben ik er niet achter of het de bedoeling is dat we hier ooit écht iets voor terugkrijgen, behalve de illusie van gemeenschapszin en een iets snellere boodschappensessie.

Het wordt dus goedkoper voor de supermarkten, maar we moeten maar afwachten of, en zo ja, wanneer, ze die besparing ook aan ons klanten gaan doorberekenen. De Albert Heijn zegt in een reactie dat ze niet op dit soort financiële vragen in kunnen gaan, omdat “Ahold-Delhaize een beursgenoteerd bedrijf is.” Ze zeggen wel dat de medewerkers misschien een andere taak krijgen: “We hebben op termijn mogelijk minder collega’s achter de kassa, maar zij krijgen een andere rol. In veel situaties is en blijft de menselijke factor immers belangrijk. Of dit nu iemand in de winkel is waar je iets aan kunt vragen of een vriendelijke bezorger van ah.nl die de boodschappen op je aanrecht zet.”

Ik hoop maar dat dit inderdaad een overgangsfase is, en dat ze in de toekomst alles gratis en liefst binnen tien minuten gaan thuisbezorgen. Tot het zover is ga ik gewoon weer in de rij staan, waar ik afwezig kan staan mijmeren over de downsides van het kapitalisme of lekker kan staren naar het ingespannen gezicht een kassamedewerker met een pensioenplan, in plaats van dat ik me zélf druk hoef te maken over of een tomaat een vrucht of een groente is.

Of misschien maak ik me, als ik in de rij sta, wel druk over de andere vraagstukken die deze kwestie oproept: wie betaalt mijn ziektekosten als ik tijdens het scannen een blik bier op mijn teen laat vallen? En wanneer zal de eerste klant met een burn-out zich melden, die de voortdurende stress van de controlerende kassamedewerkers annex klantmanagers niet meer aan kan? Vooralsnog is het dus helemaal niet gek dat mensen hun kassamedewerker-premie gewoon maar massaal zelf pakken, door dingen niet af te rekenen. Daarmee nemen ze de supermarkt ook weer netjes een stukje salarisadministratie uit handen.

Beeld: Wikimedia Commons (Bewerking door de auteur)

—

Hou je ook zo van geld? Like VICE Money en ontvang dagelijks gratis geldverhalen: