Hoe Syriërs de monumenten herbouwen die IS heeft vernietigd

Als je op de hoogte wil blijven van onze beste stukken zonder je suf te scrollen, schrijf je dan in voor onze wekelijkse nieuwsbrief.

In de zomer van 2015 vloog er een satelliet boven Palmyra, een archeologische locatie die destijds in handen was van Islamitische Staat. De beelden die deze satelliet toen vastlegde, werden een paar uur later grondig geïnspecteerd door experts van Unitar, het Instituut van de VN voor Opleiding en Onderzoek. Ze zoomden in op het zuiden van de oude stad, waar ze normaal gesproken de tempel van Bel zouden moeten zien – een bouwwerk dat op de werelderfgoedlijst van UNESCO stond – maar het enige dat ze konden opmaken was een poort met wat puin eromheen.

Twee jaar later werden de restanten bezocht door Aurélien Peyroux, die als geometrisch ingenieur werkt voor Art Graphique & Patrimoine (AGP), een Frans bedrijf dat gespecialiseerd is in erfgoedbehoud. IS was inmiddels al weg, maar dat betekende niet dat de plek helemaal veilig was – ze wilden nog weleens landmijnen achterlaten bij hun oude bolwerken. Peyroux, die geflankeerd werd door Syrische soldaten en gewapend was met een laserscanner, moest dus goed opletten waar ze liep. Terwijl de geweerschoten in de verte hoorbaar waren, onderzocht Peyroux hoe het kwam dat de deur als enige deel van de tempel stand had weten te houden.

De tempel van Bel is slechts één van de vele monumenten die zijn verwoest tijdens de Syrische burgeroorlog – denk ook aan de souk van Aleppo en de Krak des Chevaliers bij Homs. Maar nu IS een groot deel van zijn bezette gebieden heeft verloren, reist een groep Franse steenhouwers, ingenieurs en gespecialiseerde architecten het land door om samen met Syriërs te redden wat er te redden valt.

“Ons werk is alsof je een MRI-scan maakt, maar dan van een gebouw,” zegt AGP-baas Gaël Hamon, die zelf zijn carrière begon als steensnijder. “Dankzij de data kunnen we zien dat de deur van de tempel van Bel is verzakt en dus niet zo stabiel meer is,” vertelt Peyroux. Deze data, die noodzakelijk zijn om vast te stellen hoe de monumenten moeten worden verstevigd, worden vervolgens doorgegeven aan Syrische architecten.

De mensen van AGP hebben wel vaker in uitdagende landen geopereerd, zoals Afghanistan, Somaliland en Madagascar. Maar werken in een actief oorlogsgebied brengt al helemaal verrassingen met zich mee. “Toen we de Umayyadmoskee in Aleppo onderzochten, ontdekte een collega dat er een explosief in een muur zat die nog niet was ontploft,” herinnert Peyroux zich bijvoorbeeld. “Het is een heel andere tak van sport dan werken in Frankrijk – je moet voorzichtig zijn als je superprecieze scans maakt in een oorlogsgebied. Het zou hier ook problemen kunnen opleveren als we allerlei beelden maken terwijl er Russische tanks voorbij rijden.”

François Braud leidt Syriërs op tot steenhouwers. Toen hij twee jaar geleden naar het land kwam, moest hij wennen aan de bijzondere werkomstandigheden. “Tijdens mijn eerste reis naar Aleppo, in 2017, werd de stad nog regelmatig gebombardeerd,” vertelt hij. “Een paar honderd meter van me vandaan waren er ontploffingen, en renden er gewapende mannen achter elkaar aan in de oude stad. Maar Syriërs hebben veel ergere dingen meegemaakt. Het is inspirerend om te zien hoe ze hun leven weer oppakken.”

De souk van Aleppo, een wirwar van overdekte markten in de oude stad, werd sinds de veertiende eeuw bevolkt door marktkooplieden en handelaren, tot het grootste deel van de markt tijdens de oorlog werd verwoest. AGP werd in 2017 ingeschakeld om een deel te scannen. Daarna begon Braud met zijn trainingssessies om zoveel mogelijk leden van de bevolking te leren hoe ze de souk weer kunnen opbouwen, zonder daarbij de architectuurgeschiedenis uit het oog te verliezen.

“De oude stad is geen verlaten ruïne,” zegt Ali Esmaiel, de Syrische vertegenwoordiger van de Aga Khan Trust for Culture, die AGP en Braud al op meerdere restauratiemissies heeft gestuurd. “De souk speelt een sleutelrol in de economische activiteit van Aleppo. Het herstellen van de souk is onderdeel van een groter plan om de oude stad te herstellen, en daarin spelen de bewoners van Aleppo een belangrijke rol.” Het opknappen van historische monumenten zoals de souk is dus niet alleen een manier om het verleden te reconstrueren, maar ook een manier om mensen voor te bereiden op de toekomst.

“Je zou de huidige situatie in Aleppo kunnen vergelijken met die van Beirut, na de oorlog,” zegt Braud. “In Beirut heeft de restauratie meer schade aangericht dan het conflict zelf – zelfs aan historische gebouwen. Nu zien we hetzelfde gebeuren in Aleppo.”

Daarmee doelt Braud onder andere op het feit dat de Syrische overheid dreigt om de goederen in te nemen van winkeleigenaren die niet zijn teruggekeerd naar de stad. De overheid heeft daarnaast mensen betaald om de muren opnieuw te schilderen, maar de kwaliteit van dat schilderwerk is vaak niet zo goed. Braud zegt dat AGP niet zal ingrijpen om het werk dat gedaan wordt te stoppen, ondanks de schade. Ze nemen in plaats daarvan foto’s voor hun archieven en bieden aan om op een later moment terug te keren en advies te geven.

Het doel is volgens hen niet om Syriërs te ontzeggen hun eigen artefacten te herstellen. Het is juist de bedoeling om ze de best mogelijke handvatten aan te reiken, zodat ze zelf kunnen beslissen wat de beste manier is om zo’n monument te herstellen.

“Dit land wordt weer opgebouwd voor degenen die hier wonen,” zegt een Franse architect die liever anoniem wil blijven, maar al sinds 1980 in Syrië woont en consultant is bij het Aga Khan Trust for Culture. Met hem wil Braud zoveel mogelijk bewoners trainen in steenhouwen. Dit project is vooral belangrijk in Aleppo, een stad die gebouwd is op een basis van kalksteen en ook zelf grotendeels is opgebouwd uit gehouwen steen.

Braud en deze architect zijn ook van plan om Aleppo’s citadel te herstellen. Dat plan staat zelfs al in de steigers, en wordt geleid door een aantal Syrische architecten die samenwerken met Braud.

De communicatie tussen de betrokken mensen verloopt nog niet helemaal vlekkeloos. Het restaureren van de culturele geschiedenis van Syrië is een politieke kwestie geworden – wat niet een ontzettend grote verrassing is. “Het is nog steeds een oorlogsgebied, waarbij iedereen vooral in zijn eigen belang denkt,” zegt Braud. “Dat is politiek gezien vrij gecompliceerd, en dat blijft het voorlopig ook nog wel.”

Aga Khan Trust denkt er hetzelfde over. Zij zien het restauratieproces niet als een individuele of nationale uitdaging, maar als een internationale noodzaak. Een aantal monumenten zijn namelijk geclassificeerd als werelderfgoed.

“Deze monumenten hebben verschillende politieke regimes zien komen en gaan,” vertelt Gaël Hamon. “De monumenten en de cultuur die ze met zich meedragen zijn belangrijk voor ons. De monumenten hebben ons nodig, en wat er ook gebeurt, we zullen voor ze blijven werken.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE Frankrijk.