De imam van Guantanamo Bay werd zelf ook gemarteld

"Ik dacht altijd dat de gevangenen in Guantanamo bikkelharde terroristen waren, maar het werd me snel duidelijk dat het mensen waren die ik in iedere moslimgemeenschap over de hele wereld tegen zou kunnen komen." Ik sprak met Jam​es Yee, die van november 2002 tot september 2003 de islamitische kapelaan was in Guantanamo Bay. Hij diende de moslimgedetineerden tot hij werd gearresteerd op verdenking van meerdere valse spionageaanklachten, en hij tot 'vijandige strijdkracht' werd aangemerkt. Hij werd in een Amerikaanse marinegevangenis in Charleston in South Carolina gegooid, waar hij 76 dagen in eenzame opsluiting zat.

Uiteindelijk werden de aanklachten naar beneden bijgesteld tot 'misbruik van geheime documenten'. Daarna werden de aangiften tegen Yee teruggetrokken omdat volgens zijn aanklagers de nationale veiligheid in gevaar zou komen bij het vrijgeven van het bewijs. Yee zou "niet schuldig en niet ​onschuldig" zijn, en werd eervol ontslagen uit het leger. Het was de baan waar hij altijd van gedroomd had, en die hij nu verloor met het gevoel dat hij zijn werk niet af heeft kunnen maken.

Misschien was een baan bij een instelling als het Amerikaanse leger niet voor Yee weggelegd. Yee's ouders waren allebei geboren Amerikanen, en hun familie kwam oorspronkelijk uit China. Hijzelf was een van de weinige Aziaten op zijn middelbare school en overtuigd luthers. Aangemoedigd door zijn worstelcoach kwam hij in 1986 op de prestigieuze United States Military Academy in West Point terecht. West Point draaide om overleven. Het was moeilijk en een uitdaging: "niet een plek om te zijn, maar om vandaan te komen."

Hoewel hij nog steeds christelijk was toen hij afstudeerde, ontmoette Yee iemand die hem de islam leerde kennen en liet zien hoe vergelijkbaar het was met andere Arabische geloven. Hij zag geen tegenstrijdigheden in wat hij leerde bij het Amerikaanse leger en wat hij leerde over de islam. Het versterkte elkaar juist. "West Point maakt je bewust van het idee van plicht, eer, land. De islam heeft dezelfde waarden. Plicht gaat over het juiste doen wanneer niemand naar je kijkt," zegt hij. In april 1991, vlak voor hij naar Saoedi-Arabië zou gaan, bekeerde Yee tot de islam.

Hij was niet de enige. De Eerste Golfoorlog en de groeiende Amerikaanse militaire aanwezigheid in het Midden-Oosten zorgden voor een stijging in het aantal Amerikaanse moslimtroepen. In tegenstelling tot hun christelijke en joodse kameraden hadden deze soldaten niemand om zich voor hun spirituele behoeften tot te richten. "In 1993 keek ik of ik kapelaan kon worden. De eerste moslimkapelaan werd in 1994 aangesteld," vertelde Yee. "Er was toen niet echt een structuur voor vanwege de opleidingseisen. Kapelaans moesten een soort graad in Heiligdom halen, maar zo'n opleiding bestond niet voor moslims."

Yee ging door met zijn spirituele ontdekkingstocht, ging op de hadj naar Mekka en verhuisde naar Damascus waar hij Arabisch leerde en de Koran leerde lezen. Eind jaren negentig kwam er een kans om het leger weer in te gaan. "Er was toen vraag naar islamitische kapelaans, misschien uit politieke correctheid." Yee kreeg in september 2001 zijn eerste baan als islamitisch kapelaan voor een groot bataljon in de staat Washington.

In de nasleep van 11 september had het leger iemand nodig die de wereld kon vertellen dat Amerika niet net de oorlog had verklaard aan de islam. Dat werd Yee. Het Pentagon leidde alle media-aanvragen naar hem. De regeringstop was onder de indruk en wilde hem voor een belangrijke klus. "Toen ik voor het eerst hoorde dat ze me vroegen kapelaan in Guantanamo Bay te worden, wilde ik niet," zegt Yee. "Ik was net gesetteld in Washington. Ik wilde mijn familie niet achterlaten om uitgezonden te worden. Vooral omdat mijn vrouw helemaal geen familie heeft in de VS." Maar het leger bleef volhouden en uiteindelijk accepteerde Yee de baan.

Zijn eerste indruk van het strafkamp was dat het er heet was. "En dat is niet alleen om de hitte en de luchtvochtigheid. Het was vooral de omgeving en de omstandigheden in het gevangeniskamp," legt hij uit. "Het was chaos. Er leken geen regels te bestaan. Het beleid was dat conventie daar niet gold." Yee was in shock. De kooi-achtige cellen waar de gevangenen werden vastgehouden leken hem niet normaal, maar hij stortte zich in zijn werk. Iedere dag stond hij vroeg op om regels en gedragscodes vast te leggen, te zorgen dat de gebedsoproep op tijd kwam, een eetschema voor de Ramadan op te stellen, te zorgen dat de eetbehoeften van de gevangenen werden nagekomen, zijn eigen soldaten op te leiden en – iedere dag – een lange lijst gevangenen te bezoeken.

Met bijna zevenhonderd gevangenen in Guantanamo Bay moest de kapelaan uitzoeken uit welke celblokken de meeste verzoeken kwamen, want hij wist dat zodra hij daar binnenstapte, iedereen hem zou willen zien. "Het grootste probleem waar de gevangenen mee zaten was dat ze werden veroordeeld voor hun geloof," vertelt Yee. "Daarnaast werd er vaak gesproken over hoe de gevangenen werden behandeld tijdens ondervragingen. Of over hoe een bewaker zijn taken uitvoert door gevangen lastig te vallen of te misbruiken."

Yee werd de vertrouwenspersoon van veel gevangenen. Al snel werd het hem duidelijk dat de gevangenen bijna allemaal gewone mensen waren, die niet in Guantanamo Bay thuishoorden. In tegenstelling tot Dick Cheney, die ze "de ergsten van een hele sl​echte groep"noemde. Yee vertelt: "Er waren zeker geen mensen die in verband werden gebracht met 9/11. In het ergste geval waren er een paar die hun huizen hadden verdedigd met wapens, toen de VS binnenvielen,"zegt Yee. "Het maakte eigenlijk niet uit of de mensen in Guantanamo terrorist waren of niet. Ik moest er gewoon voor zorgen dat de gevangenen de mogelijkheden hadden voor hun religieuze vrijheid."

In het "legale zwarte gat" dat de Amerikanen op het kleine stukje Cuba hebben gecreëerd – ver buiten het bereik van het verdrag van Genève en de internationale rechten van de mens – draaide het voor de Amerikanen vooral om het verzamelen van informatie en het nemen van wraak. Dat van de 517 gevangenen in 2006 maar acht procent daadwerkelijk enige banden met al-Qaida had, maakte geen verschil. De gevangenen zouden zomaar informatie kunnen hebben over iets, ergens, op een of andere manier. Op die manier werden gevangenen die de Hadj ondergaan hadden gelinkt aan Osama bin Laden, omdat ze ooit in het zelfde gebouw – de grote moskee van Mekka – gebeden hadden.

Gevangenen vertelden Yee vaak over hoe ze lastig werden gevallen door de bewakers terwijl ze aan het bidden waren. Het water werd afgesloten voordat het gebed begon, zodat ze zich niet konden wassen. Sommige gevangenen werden zelfs boos dat Yee ze niet vrij kon krijgen. "Ik moest uitleggen dat de luxe om direct advies te geven aan de Amerikaanse president ver boven mijn salarisschaal lag," zegt hij. Al gauw vertelden de gevangenen hem alles, waaronder een van de donkerste geheimen van GTMO.

"Ik was me ervan bewust dat er veel gebeurde tijdens de ondervragingen. Een gevangene die terugkwam van een ondervraging vertelde de andere gevangenen vaak hoe het was gegaan. Dan ontstond daaruit weer een rel. Vaak werd ik dan gestuurd om te kijken wat er aan de hand was," zeg Yee. Hij zag verschillende soorten martelingen: gevangenen kregen menstruatiebloed over zich heen gesmeerd, ze moesten in het midden van een 'satanische cirkel' liggen en werden dan uitgescholden. Ze werden vaak door het zand gesleept. Seksuele intimidatie, opgehangen worden in nare posities, uit hun slaap gehouden worden, gebroken tanden, gescheurde Korans: de lijst gaat maar door.

Yee zat als officier en spiritueel verantwoordelijke in een lastig parket. Hij moest ingrijpen en zeggen dat de martelingen te ver gingen, maar zijn geloof en sympathie voor de gevangen zorgden al voor veel argwaan bij een bepaald type soldaat van Guantanamo Bay. "De mensen die dit deden begrepen dat dit soort dingen effect hebben op de gevangenen. Ze begrepen ook dat het bedoeld was om de gevangenen van slag te krijgen,"zegt Yee. "Ze deden het overduidelijk om de gevangenen te pesten en ze emotioneel te krijgen. Dat is volgens mij niet alleen in strijd met religieuze rechten, maar ook tegen alles waar de VS voor staat op het gebied van nationale normen en waarden. De grondwet verzekert iedereen van religieuze vrijheid."

Op dat moment was generaal-majoor Geoffre​y Miller verantwoordelijk voor het in stand houden van religieuze vrijheid. In November 2002, dezelfde maand waarin Yee kapelaan werd, nam hij de leiding over Joint Taks Force Guantanamo. Miller is nu niet alleen berucht om zijn rol bij Guantanamo, maar ook omdat hij de leiding had over de militaire gevangenis in Irak tijdens de gruweldaden bij Abu Ghraib. Tijdens de eerste zes maanden van hun tijd samen leken de twee met elkaar overweg te kunnen. In maart 2003 stuurde Miller een brief aan Yee's familie om te vertellen hoe eervol hij zijn werk doet. Zes maanden later was hij verantwoordelijk voor de arrestatie van de kapelaan.

Vandaag de dag zegt Yee over Miller: "hij was een van de mensen die beweerde dat alle gevangenen geharde terroristen waren. Hij was heeft de deur naar mishandeling en marteling door ondervragers geopend." Aangezien de kapelaan zich verantwoordelijk voelde voor de behandeling van de gevangenen en commandant gefocust was op het verkrijgen van iedere vorm van informatie, was het misschien onvermijdelijk dat dingen slecht zouden aflopen. Yee zou bij een "moslimkliek" (een groep bevriende islamitische soldaten) horen. Zijn vijanden kregen wilde fantasieën over hoe hij zijn favoriete gevangenen zou helpen ontsnappen. Toen Yee onderweg was naar zijn vrouw en kind in Seattle werd hij aangehouden en in de gevangenis gegooid. Niemand dacht eraan om dat zijn vrouw te vertellen.

"Ik denk dat ik gearresteerd werd omdat ik formeel mijn zorgen heb geuit over hoe de gevangenen werden behandeld, en over de omstandigheden in Guantanamo," zegt Yee. "Dat was onderdeel van mijn baan, en ik werd gevraagd dat te doen omdat kolonel McQueen wilde begrijpen wat er aan de hand was in de celblokken. Ik was iemand die daar achter kon komen. De inlichtingenoperatie was het er niet mee eens dat ik mijn bevelhebber liet weten wat er aan de hand was." Dat terwijl Yee deed wat iedere officier zou moeten doen: bevelhebbers informeren over zorgwekkende situaties.

"Ik had dit ook in de media kunnen laten exploderen – ik was wekelijks in de publiciteit," zegt Yee. "Mensen als Miller en mensen in de inlichtingendienst wilden niet dat iemand als ik officiële rapporten uitbracht over hoe gevangenen werden mishandeld en gemarteld. Niemand wilde eigenlijk ook weten hoe het eraan toe ging in het gevangeniskamp."

Yee leefde in een vreemde wereld. Hij wilde dat gevangenen werden behandeld als normale mensen en als dank werd hij verdacht van heulen met terroristen. Hij raakte bevriend met andere moslims en die moslims kwamen samen. Dat werd niet gezien als een normale vriendschap tussen gelijkgezinden, of als iets dat meer zou moeten gebeuren in het kamp. Nee, in plaats daarvan werd het gezien als bewijs van een complot. Op een plek waar geregeerd wordt doormiddel van angst en geheimhouding, werden de zorgen die Yee uitte als gevaarlijk bestempeld, ondanks dat ze werden geuit volgens het boekje en met de juiste procedures.

En toch, zelfs na alles wat hij doorstaan heeft, vond hij het erg om te moeten opstappen. "Nadat mijn zaak was afgehandeld voelde ik dat ik nog zo veel werk had kunnen verrichten voor het tegengaan van de martelingen en schendingen van mensenrechten," zegt Yee. Zijn strafblad is weer blanco en hij had in het leger kunnen blijven. Hij is uitgetreden om zijn verhaal te kunnen vertellen.

"Er zijn maar weinig mensen die in Guantanamo zijn geweest, die openlijk en publiekelijk spreken over wat er daar aan de hand is. Het leger heeft de mensen die daar werken op het hart gedrukt dat alles wat er binnen de muren van Guantanamo gebeurt geheim is, wat simpelweg niet waar is."

Toen zijn tijd in Guantanamo en in de gevangenis erop zat heeft de kapelaan "geprobeerd te herstellen van posttraumatische stress." Hij werd geïsoleerd opgesloten en onderging dezelfde onmenselijke ondervragingsmethodes die hij in Guantanamo Bay had gezien. Tijdens de presidentsverkiezingen in 2008 beloofde Barack Obama dat hij Guantanamo zou sluiten, maar Obama is die belofte niet nagekomen. Daar zijn een aantal redenen voor, maar Yee gelooft dat "de schuld bij Obama ligt. Een opperbevelhebber heeft Guantanamo Bay geopend met een handtekening. Een andere kan het sluiten met een handtekening."

Net als George ​W. Bush, die verantwoordelijk was voor Guantanamo Bay, is James Yee ook begonnen met het maken van kunst. Hij werkt met Combat Paper, een project dat veteranen leert om papier te maken van hun oude uniformen en dat papier te gebruiken voor hun eigen kunst. Voor Yee en de veteranen is het een belangrijke vorm van therapie.