Deze Pool liet zich vrijwillig in Auschwitz opsluiten

Op 19 september 1940 werd de Poolse soldaat Witold Pilecki gevangengenomen door Duitse SS'ers en naar het concentratiekamp Auschwitz gestuurd. Mooi, want laat dat nou net de bedoeling van deze spion zijn geweest. Hij had de missie om van binnenuit een opstand te organiseren in het verschrikkelijkste symbool van de Holocaust, de informatie aan de geallieerden te sturen en de verschrikkingen die hij zag vast te leggen voor de geschiedenis.

Pilecki arriveerde ergens in de nacht van 21 op 22 september in Auschwitz en trof daar iets aan dat hij later beschreef als een andere planeet – een hel waarin de muren van alle gebouwen vol met hakenkruizen stonden en overal lijken lagen. Pilecki woonde bijna duizend dagen onder deze onmenselijke omstandigheden en was de eerste die de bondgenoten wist te vertellen over de wreedheden die de nazi's hier begingen.

Pilecki's uitgebreide verslag over zijn undercovermissie uit 1945 werd in 2012 gepubliceerd onder de naam The Auschwitz Volunteer: Beyond Bravery. Toch is zijn verhaal niet algemeen bekend. Ik wilde meer weten over de carrière van deze bijzondere man, dus zocht ik contact met de mensen die zijn boek recent naar het Frans vertaalden – Urszula Hyzy, voormalig directeur van AFP in Warschau, en Patrick Godfard, een geschiedenisprofessor.

VICE: Het boek is in 2012 in het Engels uitgebracht en de New York Times beschreef het als "een historische documentatie van grote betekenis". Hoe kan het zo lang geduurd hebben voordat zijn verhaal uitkwam?
Urszula Hyzy en Patrick Godfard: Pilecki was een 'irritant' persoon voor de geallieerden en de communisten. Hij deed lange tijd alsof hij niet wist wat er in de kampen gebeurde. De communisten waren in 1948 uiteindelijk ook verantwoordelijk voor zijn dood. Het was in het communistische Polen verboden om het over Pilecki te hebben en zijn kinderen waren niet welkom in het hoger onderwijs.

The Auschwitz Volunteer bleef in het archief van de Poolse ondergrondse beweging in Londen totdat het werd ontdekt door historicus en voormalig gevangene Józef Garlinski. Hij schreef in de jaren zeventig het boek Fighting Auschwitz: The Resistance Movement in the Concentration Camp. Pas na het einde van de Koude Oorlog werd het boek in Polen uitgebracht.

Wat deed Pilecki voordat hij naar Auschwitz ging?
Pilecki was veertig toen hij onder de alias Tomasz Serafinski vrijwillig opgesloten werd. Hij was een jonge, goed getrainde soldaat die had meegevochten in de Russisch-Poolse oorlog van 1919-1920. Hij vocht in september 1939 onder leiding van majoor Jan Wlodarkiewicz tegen de Duitsers. Samen met Wlodarkiewicz zetten ze een verzetsbeweging op – het Geheime Poolse Leger – dat zich snel door Polen verspreidde.

In de zomer van 1940, kort na de opening van Auschwitz, begonnen de invallen in Warschau – Duitsers stopten willekeurig ergens en deporteerden mensen naar het kamp. Deze invallen waren bedoeld om terreur te zaaien. Majoor Wlodarkiewicz en Pilecki besloten dat ze meer wilden weten over het kamp waar twee leden van hun organisatie al vastzaten. Ze wilden een strijd van binnenuit organiseren en Pilecki bood zich vrijwillig aan.

Wat deed hij precies toen hij eenmaal gevangen zat?
In de herfst van 1940 creëerde hij een netwerk van vijf gevangenen die elkaar niet kenden, om het verlies te beperken als er iemand door de Gestapo gesnapt zou worden. Zijn eerste taak was ervoor te zorgen dat de leefomstandigheden van de leden beter werden. Het had prioriteit dat alle leden werk onder één dak zouden vinden om zo de keiharde omstandigheden beter aan te kunnen, om onder leiding van een niet zo brute Kapo te vallen en om bij ziekte beter behandeld te worden in het ziekenhuis en daar burgers te vragen om hen medicijnen en vaccinaties te geven. Het lukte Pilecki en zijn netwerk om ook tot leidinggevende posities in het kampbestuur door te dringen (waarbij je moet bedenken dat de SS sommige gevangenen als tweede man gebruikte).

Hoe kon hij met de buitenwereld communiceren – de geheime Poolse autoriteiten en de Britten?
De eerste berichten kwamen via vrijgelaten gevangenen. Later hing alles af van het wel of niet slagen van een ontsnappingspoging. Sommige ontsnappingen waren behoorlijk spectaculair – bijvoorbeeld die van 20 juni 1942. Vier gevangenen kwamen toen op klaarlichte dag, gekleed en bewapend als SS'ers, door de voordeur uit het kamp, in de auto van de bevelhebber. Informatie kwam ook via burgers. Het werd doorgestuurd naar het ondergrondse hoofdkwartier in Warschau en vanuit daar naar de Poolse regering in Londen gestuurd.

Een van de meest indrukwekkende dingen die ze gedaan hebben is dat ze een radio hebben gemaakt met onderdelen die ze rondom het kamp hebben gevonden. Die heeft het in 1942 ook echt een paar maanden daadwerkelijk gedaan. Hij was verstopt in het ziekenhuis – een plaats waar SS'ers niet graag kwamen. Ze zonden op verschillende tijden op de dag informatie uit zodat ze niet betrapt zouden worden. Maar een lid van de organisatie kletste teveel en de radio moest uiteindelijk verwijderd worden. Hun berichtgeving bevatte onder andere essentiële informatie over de verschrikkelijke behandeling van de Joodse populatie in het kamp.

Pilecki was een van de eersten die het over de gaskamers in Auschwitz II in Birkenau had. Hij gaf een aantal details over de ovens in de crematoria. Hij kreeg zijn informatie via commando's die in Birkenau werkten en hij had zijn netwerk uitgebreid tot aan het vernietigingskamp. Pilecki sprak ook over het vermoorden van zigeuners: "Ze zijn geliquideerd op dezelfde manier als in Auschwitz," schreef hij. Daarmee bedoelt hij met Zyklon B. Hij meldde ook de eerste testen met dit gas in september 1941, op honderden Sovjetgevangenen.

Wat was in de eerste instantie de reactie van de buitenwereld?
Helaas geloofde niemand hem: de Britse ambtenaren die zijn verslagen kregen geloofden niet dat gaskamers konden bestaan. Waarom zouden de Duitsers, die dagelijks Joden neerschoten en lieten verhongeren, al deze moeite doen? Ze dachten dat het een overdrijving was van de Poolse regering die in ballingschap in Londen zat, omdat ze meer steun wilden.

Wat deed hij nog meer in het kamp?
Pilecki had niet alleen de missie om een netwerk op te zetten en informatie te verschaffen, maar ook om een strijd te organiseren. Die kende verschillende vormen. Het eerste doel was om zoveel mogelijk levens te redden en om de gevaarlijkste SS'ers en informanten te vermoorden. De Duitsers hadden een brievenbus opgezet voor beschuldigingen: een gevangene kon voor elke gegronde aanklacht beloond worden. Er werden veel brieven gepost. Pilecki en kameraden openden de bus en bekeken alle brieven nauwkeurig: ze vernietigden de gevaarlijkste brieven en postten er zelf ook wat om de gevaarlijkste mensen te verklikken.

Het was moeilijk om een SS'er weg te krijgen want die konden niet vermoord worden. De beweging van Pilecki hield een luizenkolonie die met tyfus besmet waren in het laboratorium van het ziekenhuis om SS'ers mee te besmetten. Velen van hen stierven daaraan.

Pilecki had ook al een heel plan voor een opstand in het kamp bedacht. Aan het eind van 1942 was hij ervan overtuigd dat zijn netwerk – inmiddels duizend gevangenen sterk – voor korte tijd de macht zou kunnen grijpen in het centrale kamp. Maar hij stond erop dat een collectieve ontsnapping alleen mogelijk was met ondersteuning van het Poolse ondergrondse leger en steun uit de lucht. Hij wachtte daarom op orders van zijn meerdere in Warschau, maar er kwam niets. Hij wist niet dat de geallieerden helemaal niet van plan waren om een operatie bij Auschwitz uit te voeren. Hij wist ook niet dat de leiders van het Poolse verzet in Warschau elke bevrijdingsactie als zelfmoord zagen omdat de Duitsers duizenden manschappen in de regio gelegerd hadden.

Hoe is hij ontsnapt?
Hij besloot te ontsnappen om zijn zaak te verdedigen. Hij begon ook te denken dat de SS van zijn netwerk wist: ze hadden al op een paar leden gejaagd en ze gearresteerd, en besloten uit angst voor een opstand om veel Polen naar andere kampen te deporteren.

Hij ontsnapte samen met twee andere gevangenen – Jan Redzej en Edward Ciesielski – midden in de nacht van 26 op 27 april 1943. Het lukte ze om de nachtdienst toegewezen te krijgen in een bakkerij buiten het kamp. Twee SS'ers stonden op wacht. Redzej had met een vers brood al een inkeping gemaakt bij de haak van de deur en ze zorgden ervoor dat ze de juiste moersleutel hadden om hem te openen. Pilecki en Ciesielski droegen burgerkleding onder hun gestreepte gevangenispak. Ze hadden ook tabak mee om achter hun aan te strooien, zodat de honden hun pad niet zouden kunnen vinden.

Ze wachtten tot de twee SS'ers afgeleid waren, openden de deur en zetten het op een lopen. Eén van de wachters probeerde tevergeefs nog op ze te schieten. Net voordat ze ontsnapten had iemand de telefoonlijn doorgeknipt. Ze renden tot ze de oever van de Wisla bereikten. Er lagen boten in de rivier, maar die waren vastgeketend. Twee van die ketens zaten vast met een schroef. Het was een ongelooflijk toeval: met dezelfde moersleutel – die van de deur – konden ze die ketens losmaken. Na de boottocht liepen ze nog tientallen kilometers door het bos. Ze droegen petjes van de burgers die met hen in de bakkerij werkten om hun kale hoofd te verbergen. Een boer verwelkomde ze, gaf ze te eten en een plek om de nacht door te brengen. Op 1 mei kwamen ze Duitse soldaten tegen die het vuur openden en Pilecki werd in zijn arm geraakt. Op 2 mei kwamen ze uiteindelijk aan op hun eindbestemming – het huis van de stiefouders van een Auschwitzgevangene.

Pilecki schreef: "Als we vertellen wat we voelen, zal dat mensen helpen om beter te begrijpen wat er echt is gebeurd." Komt het door zijn proto-gonzo-aanpak dat Pilecki zo lang niet werd geloofd? Mogen we twijfels hebben over de waarheidsgetrouwheid van zijn verhalen?
Er bestaat geen twijfel over of het waar is wat hij geschreven heeft. Andere bronnen en het werk van historici van het Auschwitz Museum bevestigen dat. Maar er waren soms wel onnauwkeurigheden in feiten – over data bijvoorbeeld.

De toon van het boek is verre van informatief. Pilecki vond het heel erg belangrijk om zijn gevoelens te beschrijven. Hij wilde de waarheid blootleggen en tegelijkertijd neutraal en objectief blijven. En dat is wat zijn verhaal zo schrijnend maakt.