Foto's die de verschrikkingen van koloniaal Congo laten zien

Het is 1904, Congo. Een man op een veranda staart naar iets dat naast hem ligt. Als je de foto van een afstandje ziet, kan je niet goed zien wat het is – maar als je beter kijkt ontdek je de gruwelijke waarheid: hij kijkt naar een afgehakte kinderhand en -voet.

Nsala, de man op de foto, werd gefotografeerd door de Engelse missionaris Alice Seeley Harris, nadat hij naar haar toe was gekomen met een pakketje waarin de overblijfselen van zijn vijfjarige dochter zaten. Ze werd voor straf vermoord en in stukken gehakt omdat het koloniale regime ontevreden was over de hoeveelheid rubber die zijn dorp had geproduceerd.

Harris nam honderden foto's als deze. Zo documenteerde ze het geweld, de slavernij en de uitbuiting van de Congolese bevolking, waarvoor de manschappen van de Belgische koning Leopold II verantwoordelijk waren. Vanaf 1885 runde Leopold Kongo-Vrijstaat, dat hij beschouwde als privébezit – zijn persoonlijke goudmijn. Hij verrijkte zich door de Congolezen als slaven te laten werken, terwijl hij deed alsof hij er met een humanitair project bezig was. Nadat ze openbaar werden gemaakt, zorgden deze foto's ervoor dat mensen in Europa te zien kregen wat er echt gebeurde in Congo. Onder druk van het volk werd Congo in 1908 een kolonie van België, in plaats van de persoonlijke speeltuin van de koning zelf. Pas in 1960 werd Congo onafhankelijk.

De bijzondere collectie foto's van Seeley Harris is nu te zien in het internationale slavernijmuseum in Liverpool. Ik sprak via de telefoon met Dr. Richard Benjamin, de directeur van het museum.

VICE: Alice Seeley Harris ging naar Congo als twintiger, om missiewerk te gaan doen. Ze kwam terug met deze foto's van koloniale verschrikkingen. Wat weten we over haar motieven?
Dr. Richard Benjamin: Als missionaris lag haar eigenlijke doel natuurlijk ergens anders. Sommige van de foto's zijn schokkend, vanwege de manier waarop ze poseert met kinderen. Het is moeilijk om een idee te krijgen van waar ze mee bezig was. Het is een interessante tegenstrijdigheid: de foto's waren goed, maar was haar werk dat ook? Wat waren haar drijfveren?

De foto's zijn soms best schokkend. Heb je daar problemen mee?
Als internationaal slavernijmuseum beheren we een hele boel expliciete foto's – ook uit het heden. We hebben altijd goed nagedacht over wat we moeten laten zien. Je moet er wel mee oppassen, maar je wil mensen sommige dingen ook laten zien.

Ik heb onlangs een presentatie gezien door een academica, Petra Bopp. Zij liet een foto zien van een jonge vrouw die door een rivier waadt, in het zonlicht – een prachtige foto. Bopp had onderzoek gedaan naar foto's die het Duitse leger heeft genomen tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen soldaten plakboeken bijhielden. Op de achterkant van die foto stond het woord 'mijnenvegen'. Dat meisje was een menselijke mijnenveger.

Dat was een van de schokkendste foto's die ik in jaren heb gezien, maar de foto zelf was helemaal niet gewelddadig. Dat heeft me aan het denken gezet: er is iets te zeggen voor mooie, geweldloze foto's. Als je ze op de juiste manier laat zien, kunnen ze toch heel schokkend zijn.

Activistische fotografie is sinds toen erg veranderd. De nadruk ligt vaak op positiviteit, op het niet neerzetten van mensen als slachtoffers. Spelen foto's als die van Harris nog een rol?
Ik ben me ervan bewust dat goede doelen afstand hebben genomen van het beeld van een jong Afrikaans kind, met een zwerm vliegen om het hoofd. Ik ben opgegroeid met zulke Band Aid-foto's, dus ik begrijp wel waarom ze dat doen, maar als iemand van 10 of 15 de campagnes van nu ziet, begrijpt hij of zij dan iets van de daadwerkelijke verschrikkingen? Soms heb je een hamer nodig, om een harde klap uit te delen.

Dus je hebt allebei nodig?
Ja, je moet mensen kracht geven. In het museum hebben we een ruimte die de 'black achievers wall' heet – die hebben we expres neergezet zodat jonge mensen die waarschijnlijk voor het eerst over de Britse rol in de slavernij leren niet weggaan met het idee dat de Afrikaanse geschiedenis alleen maar over slavernij en onderdrukking gaat. Je moet het publiek raken, maar je moet ook laten zien dat mensen er overheen komen, en dingen bereiken. Afrika staat niet stil, maar gaat vooruit.

Er zijn een aantal Congolese organisaties betrokken bij de tentoonstelling. Hoe kijken zij ernaar?
Vava Tampa, de oprichter van Save the Congo, is met ons komen praten over zijn werk. Hij drukte ons op het hart om niet alleen een negatief beeld van Congo te schetsen. Er aws ook een lid van de Congolese Association of Merseyside, dat een andere kijk had op de Congolese problematiek. Toen ik opgroeide, werd Mobutu Sese Seko gezien als een beruchte dictator. Maar deze mevrouw was helemaal niet zo negatief over hem als wij in het westen. In de tentoonstelling laten we Patrice Lumumba zien als een positief rolmodel, een vrijheidsstrijder. Maar daar zal niet iedereen in Congo het mee eens zijn.

Zijn er bepaalde foto's die in je hoofd blijven zitten?
Er is een foto van een Europeaan die in een soort hangmat wordt gedragen door twee Afrikanen. We hebben Petronelle Moanda, de manager van de Congolese Association of Merseyside, gevraagd om commentaar bij die foto. Ze zei: "Het is een eer om Congolees te zijn, en niemand kan Congolees worden door macht of hebzucht!" Ik heb die quote expres bij die foto geplaatst, om de tegenstelling te benadrukken tussen dat verschrikkelijke deel van de Congolese geschiedenis enerzijds, en trotse, succesvolle Congolezen anderzijds.