We spraken met sterrenkundige Nienke van der Marel over planeten, sterren en de hemel boven Hawaï

Deze week besteedt Broadly aandacht aan bijgelovigheid, alternatieve geneeswijzen en de stand van de sterren. We spraken met mensen die antwoorden zoeken – en vinden – buiten het aardse bestaan, en we verkeerden zelf ook in hogere sferen.

Vooral in de zomer zet mijn vader regelmatig zijn telescoop op in de tuin, dus al sinds kind af aan kijk ik naar de sterren. Helaas was ik een ramp in vakken als natuurkunde, dus een baan als sterrenkundige zat er voor mij niet in. Bij Nienke van der Marel (30) ligt dat anders: ze werd geboren in Groningen, waar de sterrenhemel ongetwijfeld ook mooi kan zijn, maar nu woont ze voor haar werk zo'n 11.600 kilometer verderop: in Honolulu op Hawaï. We spraken met haar over de vorming van planeten, wonen op Hawaï, en waar je de mooiste sterren kunt zien.

Broadly: Je doet vooral onderzoek naar het ontstaan van planeten, heb je een favoriete planeet?
Nienke: Mijn werk gaat niet echt over de planeten zelf. Planeten vormen zich in schijven, en daar onderzoek ik de structuur van. Het is heel moeilijk om planeten direct waar te nemen in zo'n schijf, dat kan alleen met de 'direct imaging'-techniek, niet met de transit methode, die bijvoorbeeld door de Kepler-telescoop wordt gebruikt. Dat betekent dat er maar weinig geschikte sterren zijn, en je nog steeds geluk moet hebben om een planeet te kunnen waarnemen. Wat we kunnen doen is kijken naar de structuur van een schijf, en als daar bijvoorbeeld gaten in zitten, is dat een hint dat daar misschien net een planeet gevormd is.

Je werkt momenteel aan de universiteit van Hawaï, waarom daar?
Mijn hele academische carrière was in Leiden, waar ik zowel mijn bachelor en master heb gehaald als mijn promotie-onderzoek heb gedaan. Voor mijn postdocwilde ik niet in Europa blijven, dus ben ik gaan solliciteren op plekken in de Verenigde Staten, Canada en Chili. En dan vooral bij de instituten waar andere mensen ook aan planeetvorming werken. Uiteindelijk kreeg ik verschillende aanbiedingen, waarvan Hawaï de beste leek. Het is dus niet zo dat ik hier per se naartoe wilde, maar nu ik hier zit weet ik wat de voordelen zijn. Op de Mauna Kea, de hoogste berg van Hawaï, staan een heleboel telescopen die ik allemaal mag gebruiken.

Hoe begon je fascinatie voor sterrenkunde?
Ik ben nooit echt zo'n stargazer geweest, ik heb nooit een telescoop gehad en als kind keek ik niet eindeloos naar de hemel. Het begon eigenlijk pas op de middelbare school: ik was goed in wis- en natuurkunde – mijn vader was ook natuurkundige, dus het was logisch dat ik ging kijken wat de mogelijkheden waren in die richting. Tijdens een voorlichting op de Universiteit Utrecht hoorde ik dat er ook een bachelor natuur- en sterrenkunde was, en dat leek me interessant.

Ben je nu als sterrenkundige wel de hele dag naar sterren aan het kijken?
We brengen helemaal niet zoveel tijd door bij een telescoop – de meeste tijd zit in het reduceren en interpreteren van de data die je binnenkrijgt. Zelf zit ik het grootste deel van de dag gewoon achter een computer te programmeren. Verder ben ik bezig met mijn modelleer-code verbeteren, modellen vergelijken, literatuur bijhouden, seminars geven, en ik zit ook in een aantal commissies op de universiteit. En als ik een bepaalde analyse heb afgerond, schrijf ik daar een publicatie over. Kom je veel anderen vrouwen tegen in je vakgebied?
Ongeveer 25 procent, maar het hangt er een beetje van af op welk niveau je kijkt. Bij promovendi is het redelijk gelijk verdeeld, volgens mij zo 60 procent man, 40 procent vrouw. Bij postdoc wordt het al wat minder, en op het faculty niveau [een vaste positie als professor] zijn er nog maar heel weinig vrouwen. Ik hoop dat dat in de komende jaren beter wordt, want universiteiten zijn zich er wel bewust van dat het geen goed teken is dat zoveel vrouwen afhaken.

In 2013 heb je een bijzondere ontdekking gedaan: stofval. Daarover werd toen gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Heb je sindsdien alweer nieuwe dingen ontdekt?
Dat was aan het einde van mijn promotie, en daarna heb ik nog een ontdekking gedaan waar ook over gepubliceerd is. Ook die ontdekkingen deed ik met de ALMA-telescoop: we hebben zowel het gas als het stof van een aantal schijven waargenomen en gezien dat als er een gat in het stof zit, daarbinnen nog gas aanwezig is met een gasgat met een kleinere straal dan van het stof. Dat is volledig kloppend met ons scenario van planeten die een gat hebben schoongeveegd in het gas, waarbij het stof dan verder naar buiten "gevangen" zit in een ring, een zogenaamde stofval. Nu ben ik vooral bezig om dit verder te bewijzen, want we hebben het pas bij een paar schijven gezien, maar we verwachten dat dit een universeel verschijnsel is. Snap je?

Niet helemaal, maar daarom ben jij sterrenkundige en ik niet. Wat hoop je nog te ontdekken in de toekomst?
De holy grail op dit moment is om definitief bewijs te vinden voor een planeet in zo'n gat. Daar is een hele andere techniek voor nodig, en gelukkig staan er een paar telescopen die ik daarvoor nodig heb hier in Hawaï, dus mocht ik een planeet vinden het komende jaar, dan zou dat heel tof zijn.

Denk je dat planeet X bestaat? De nog onbekende planeet aan de rand van ons zonnestelsel die een elliptische baan om de zon heeft?
Dat zou best kunnen. De onderzoekers daarvan hebben berekeningen gedaan en er is een bepaalde waarschijnlijkheid dat die planeet er is. Dat soort dingen vind ik te gek, maar het heeft net wat minder mijn interesse. Ik vind het leuk om met puzzels en vraagstukken bezig te zijn, en dit is meer van 'is-ie er of is-ie er niet'.

Ik word altijd helemaal gek als ik eraan denk dat het heelal 'oneindig' is, voor zover wij weten. Hoe kijk jij daar tegenaan?
Het heelal is enorm groot, en als je gaat nadenken over de afstanden lijkt dat allemaal ontastbaar, maar ik kan er getallen aan plakken en berekeningen bij maken, dus voor mij is dat voldoende.

Zijn er dingen waar je tegenaan loopt die je rationeel niet kan oplossen?
Ik kan helemaal gelukkig zijn als ik een of ander stom programmeerprobleem heb opgelost waar ik al een hele dag aan heb gewerkt. Dat is eigenlijk de enige frustratie die ik kan noemen, want voor de rest is het oplossen van problemen juist het fascinerende aan mijn werk. Voor mij is het niet zozeer de oplossing die het leuk maakt, het is meer het onderzoeken en de weg er naartoe. Dat maakt het interessant. Als het dan eenmaal opgelost is, ga ik direct door naar het volgende.

Als het mogelijk was, naar welke planeet zou je dan gaan om daar eens te kijken?
Ik heb niet zo veel interesse om naar andere planeten te gaan. Ik vind het leuk om hier op aarde met een telescoop te werken en op die manier van het heelal te leren. Ik hoef er niet zo nodig naartoe.

Waar zie je de mooiste sterren?
Dat is in de Atacamawoestijn in Chili.

-

Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.