Het onbekende verhaal van de edele vrouw die Frankrijk redde met haar blote tiet

Afgelopen mei vonden twitteraars hét symbool voor de #FreeTheNipple-beweging in de vijftiende-eeuwse maitresse van koning Karel VII, Agnès Sorel. De meme, die meer dan 61000 keer werd geretweet, had het onderschrift 'vroeger waren vrouwen bescheiden en hadden ze meer zelfrespect. Dit is Agnès Sorel, die rond 1440 haar gewaden op maat liet maken om haar favoriete borst te onthullen'. Wie was deze hoffelijke bad girl? Het blijkt dat deze vrouw, die ook bekend stond als de ‘Dame de Beauté ’ (Dame der Schoonheid), de koning van Frankrijk bij de kroonjuwelen had, en daarmee de loop van de geschiedenis heeft veranderd.

Ze werd geboren in 1422, als dochter van een laagadellijke familie in Fromenteau in Frankrijk, en al snel gingen verhalen over haar bovenmenselijke schoonheid de ronde. Zoals historicus Joseph Delort in 1824 schreef: “De reputatie van haar opvallende schoonheid overschreed al snel de grenzen van de provincie en trok een oneindige reeks aan geïnteresseerde heren aan.” Maar net als een met juwelen versierde kroon van uitzonderlijke luxe, was haar buitenaardse uiterlijk alleen geschikt voor een koning.

Het duurde niet lang voordat Karel VII de jonge vrouw in de smiezen kreeg. Naast zijn vele andere ondeugden had de koning een zwak voor vrouwen en een neus voor schoonheid. Zoals politicus en essayist François-Frédéric Steenackers in 1868 schreef: “Karel VII had een zwerm aan anonieme minnaressen, of beter gezegd een soort harem, die hem overal volgden.” Maar Sorel was anders: ze was niet alleen adembenemend, maar ook ongelooflijk intelligent en goedaardig. “Ze had, een zeldzaam voorrecht, zowel een superieure schoonheid van het lichaam als de ziel, met een fysieke en morele vitaliteit die voldeed aan alle eisen van de liefde.” De koning was verslaafd.

Sorels aanstekelijke karakter en ongeëvenaarde invloed op de koning bleven niet onopgemerkt door het volk. Ze verliet zelden zijn zijde en hij nam haar zelfs mee naar talloze officiële feesten. Geen geschenk was te extravagant voor La Belle Agnez: juwelen, kleding en zelfs een landgoed kreeg ze van hem cadeau, plus wat men denkt dat de eerste geslepen diamant is, evenals het sprookjesachtige Château de Beauté, waaraan ze haar beroemde titel ontleent. Karel gaf zijn geliefde zelfs het beste geschenk (op een trouwring na): officiële erkenning als zijn minnares.

Dit was een ongekend iets om te doen, en leidde tot verbijsterde reacties. Zoals Steenackers het verwoordde: “Een minnares die tot officiële favoriet van de koning werd benoemd was niet alleen een noviteit, het was een revolutie die – net als alle revoluties – niet kon plaatsvinden zonder verontwaardiging en haat als gevolg te hebben.”

Sorel werd neergezet als een duivelse intrigant en losbandige slet. Schrijvers uit die tijd – rivalen van de koninklijke familie – roddelden er op los, over illegale zaakjes en ontrouw. Georges Chastellain, bondgenoot van de grootste tegenstander van Sorel, Louis, de Dauphin van Frankrijk en de zoon en erfgenaam van de koning, schreef: “Alle vrouwen in Frankrijk en Bourgondië die in de voetsporen van deze vrouw wilden treden hebben veel van hun waardigheid verloren.” Wat hij vergat te vermelden was dat de vrome hertog van Bourgondië die hij diende zelf niet minder dan zevenentwintig minnaressen had.

Schilder Jean Fouquet is verantwoordelijk voor het beeld dat we vandaag de dag van Sorel hebben: de Heilige Maagd met een ontblote borst in zijn schilderij De Maagd en haar Kind wordt algemeen aangenomen gebaseerd te zijn op Sorel. Volgens Rainer en Rose-Marie Hagen, auteurs van het boek What Great Paintings Say, was Sorel de meest logische keuze voor de Heilige Maagd, aangezien ze volgens velen toentertijd de mooiste vrouw ter wereld was. De duizelingwekkende pose werd later gekopieerd door een anonieme kunstenaar in de zestiende eeuw, die het andere, naamloze befaamde schilderij van Sorel maakte.

Ondanks dat Sorel in zowel de kunst als in memes praktisch gereduceerd is tot die ene blootgestelde borst is het bewijs dat ze zich echt zo kleedde schaars, aldus middeleeuwen-expert Rachel E. Moss. En Chastellain beschuldigde Sorel er wel van de “maker en uitvinder" te zijn van allerlei ongepaste kledingstijlen, die politicus Jean Jouvenel des Ursins beschreef als "openingen aan de voorkant waardoor men borsten en tepels van vrouwen kan zien." Maar zoals we weten was Chastellain behoorlijk zuur over Sorel.

De nadruk op haar uiterlijk heeft ervoor gezorgd dat Sorel door middeleeuwen-experts omschreven is als "de eerste bimbo van Frankrijk.” Wanneer men die oogkleppen echter even afdoet, zie je vanzelf haar opmerkelijke karakter en prestaties. Sorel moet niet onderschat worden als louter een trofee voor de koning, ze heeft zonder twijfel de loop van het koninkrijk veranderd.

Karel VII was namelijk, volgens veel bronnen, een vrij nutteloze koning. Het waren de laatste jaren van de Honderdjarige Oorlog, en in wat door Steenackers werd omschreven als "één van de droevigste periodes in de Franse geschiedenis" was bijna tweederde van Frankrijk in handen van Engeland en Bourgondië. Wat de financiën van het land betreft, schreef Steenackers: “De koning van Frankrijk gaf er geen zier om.” Hij was te druk bezig om zijn “behoefte aan plezier” te bevredigen met maandenlange orgies van gokken, drinken en vrouwelijk schoon.

Maar zodra Sorel ten tonele verscheen werd de koning een nieuwe man. “Karel VII,” gaat Steenackers verder, “die als dertigjarige zowel zijn plicht als de situatie waarin hij verkeerde nog steeds niet had begrepen en die tot eeuwige middelmatigheid gedoemd leek te zijn, veranderde plotsklap, als door magie.” Eerlijke en bekwame mannen, allen vrienden van Sorel, kregen leidende rollen in het parlement en binnen twee jaar tijd was Frankrijk bijna geheel terugveroverd.

“Sorel spoorde de koning aan om iets te doen aan zijn luiheid,” schreef historicus Henri Martin in 1855. “Karel raakte eindelijk geïnteresseerd in zijn taken en gebruikte zijn gezonde verstand en praktische geest om naar nuttig advies te luisteren en de juiste mensen aan te nemen voor taken binnen de overheid.” Sorel is zo belangrijk geweest voor de geschiedenis van Frankrijk, dat sommige historici haar op gelijke voet plaatsen met Jeanne d’Arc.

Maar helaas kon het niet standhouden. Toen Sorel in 1450 op 28-jarige leeftijd stierf, terwijl ze zwanger was van hun vierde kind, stierf ook Karels glorie. “Alle zwakheden uit zijn jeugd overstroomden toen als een woeste rivier die uit haar oevers trad en zich via schandalen door het land verspreidde,” schrijft Steenackers.

De officiële doodsoorzaak van Sorel was dysenterie, maar de geruchten over vergiftiging werden uiteindelijk in 2005 bevestigd door forensisch onderzoeker Philippe Charlier. Wie er verantwoordelijk was voor de vergiftiging? Het wordt algemeen aangenomen dat dit het werk is van de kroonprins Louis XI. Op macht belust had hij er zijn levensmissie van gemaakt om de heerschappij van zijn vader te ondermijnen, en Sorel, die praktisch de kroon deelde, stond in de weg.

Het is makkelijk te worden verleid door het populaire beeld dat bestaat van de Dame de Beauté. Maar of ze nou echt de voorloper was van de #FreeTheNipple-beweging of niet, de eerste officiële maîtresse van Frankrijk was zoveel meer dan alleen een ‘borst en een kruis’, zoals een auteur van erotische fictie haar noemde. Als gevolg van haar controversiële positie, haar vijanden en bovenal haar schoonheid, heeft Agnès Sorel nooit de waardering ontvangen die ze geschiedkundig gezien verdient.

Het is daarentegen de poëzie die Sorel het meeste recht doet. In La Pucelle d'Orléans van Voltaire is de rol van de hemelse Venus en die van een wijze heldin voor haar weggelegd. Maar het best passend bij de invloed die ze achter de schermen heeft uitgeoefend zijn deze twee regels uit een oud Frans soldatenlied: “We moeten gaan, Agnes beveelt het; Agnes, die mij alle eer verschaft.”