Deze baanbrekende therapie helpt slachtoffers van seksueel geweld

“Denk aan de eerste keer dat je je zo voelde,” zegt de therapeut tegen haar patiënt, terwijl ze voorover leunt en op het been van haar patiënt tikt. “Vertel me over over de eerste keer dat je je niet veilig voelde.”

“Ik ben dertien jaar,” begint Claudia Gonzalez, een 34-jarige vrouw uit South Bay in Californië, die in haar kindertijd seksueel misbruikt werd door haar vader, waarna de relatie met haar moeder ook verslechterde. Ze voelde zich verwaarloosd en worstelde met zichzelf. “Ik zit in de gang van mijn huis. Ik zit alleen en mijn moeder is bij mijn vader. De gang is heel donker. Ik zit op de grond.”

Rajani Venkatraman Levis, haar therapeut, blijft met een wijsvinger op Gonzalez’ knie tikken. Met behulp van Eye Movement Desensitization and Reprocessing(EMDR), een vrij onbekende techniek uit de psychotherapie, doorlopen ze samen het verwerkingsproces van de traumatische herinnering van Gonzalez.

Ze herhalen de scène meerdere keren, waarbij ze telkens iets dieper ingaan op een overweldigend thema of een moeilijk aspect van de herinnering. Terwijl Gonzalez de beelden in haar hoofd omschrijft, tikt Levis op haar been of wuift ze met haar wijsvinger heen en weer voor het gezicht van Gonzalez, die met haar ogen de vinger volgt. Ze herhalen het proces totdat de herinnering minder traumatisch aanvoelt.

Tegen het einde van de sessie moedigt Levis Gonzalez aan om het gesprek aan te gaan met haar dertienjarige zelf en haar te troosten. “Dit is niet hoe de dingen nu zijn,” zegt Gonzalez tegen haar tienerzelf. “Je bent sterk.”

Aan het einde van de therapiesessie komt haar moeder – met wie ze nu een veel betere band heeft – naar de praktijk van Levis in San Francisco, om haar te troosten. “Het was alsof het allemaal samenkwam,” vertelt Gonzalez later aan de telefoon. “Pas nadat ik begonnen was met EMDR-therapie kon ik een echte relatie met mijn moeder opbouwen.”

EMDR werd voor het eerst ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Francine Shapiro in de jaren tachtig. De relatief nieuwe vorm van psychotherapie wordt vaak gebruikt bij de behandeling van posttraumatische stressstoornissen (PTSS) en is veel fysieker dan reguliere gesprekstherapieën. De behandelaars helpen hun patiënten om het trauma opnieuw te verwerken, door ze te vragen of ze hun vervelende herinneringen willen vertellen, terwijl ze hun ogen van links naar rechts bewegen of op hun handen of benen worden getikt. Het is een onorthodoxe benadering, maar volgelingen van de EMDR-methode zijn lyrisch over de potentiële therapeutische mogelijkheden.

“Wanneer er iets vreselijks gebeurt, iets dat het zenuwstelsel overbelast, komt het vast te zitten en wordt het opgeslagen in het zenuwstelsel op dezelfde manier als het werd opgenomen,” zegt Levis. “Het wordt op zo’n manier in de hersenen vastgevroren dat het gemakkelijk wordt geactiveerd en er daardoor snel aan wordt gedacht. Zo’n herinnering kan het zenuwstelsel voortdurend overbelasten, waardoor het wordt afgesloten.”

Levis gebruikt graag de metafoor van een spijsvertering als ze EMDR uitlegt aan haar patiënten. Wanneer je een gezonde maaltijd eet, verwerkt je spijsverteringssysteem het voedsel en filtert het de giftige stoffen eruit. Maar wanneer je een vette, ongezonde maaltijd eet, kan je lichaam dat niet makkelijk verteren. Je voelt je niet lekker, en je krijgt een opgeblazen of oncomfortabel gevoel. “EMDR-therapie geeft de hersenen ondersteuning om een overweldigende en traumatische herinnering te verteren en het giftige afvalmateriaal eruit te halen.”

Het uitgangspunt van EMDR is dat PTSS wordt veroorzaakt door traumatische herinneringen die niet adequaat zijn verwerkt. Het resultaat is dat deze herinneringen makkelijk te triggeren zijn, waardoor er een negatieve emotionele reactie ontstaat. Volgens de American Psychological Association (APA) probeert EMDR deze herinneringen aan te pakken door de manier waarop ze in de hersenen zijn opgeslagen te veranderen.

Er wordt gedacht dat wanneer de patiënten op hun been worden getikt of een bepaalde oogbeweging maken, terwijl ze zich op de traumatische herinnering concentreren, de hersenen de herinnering opnieuw verwerken, waardoor het minder intens en pijnlijk wordt. Er zijn ten minste twintig gerandomiseerde en gecontroleerde onderzoeken gedaan naar de therapeutische mogelijkheden van EMDR voor PTSS-patiënten. Uit een onderzoek van 1997 bleek dat er na drie sessies van 90 minuten een PTSS-remissiepercentage van 90 procent kon worden geconstateerd bij slachtoffers van seksueel misbruik, hoewel het slechts een relatief kleine steekproef van achttien deelnemers was.

In een artikel in The New York Times geeft Shapiro toe dat wetenschappers er nog steeds proberen achter te komen hoe EMDR precies werkt. Ze zegt in het stuk: "Er blijft controverse bestaan over waarom EMDR werkt. We wachten op de resultaten van gerandomiseerde, gecontroleerde onderzoeken, om nader te bepalen welke rol oogbewegingen en andere bilaterale stimulering heeft voor het behandelresultaat, onafhankelijk van andere EMDR-procedures."

Er zijn geen klinische gegevens over het percentage EMDR-patiënten dat te maken heeft gehad met seksueel misbruik, maar Levis schat dat tot 80 procent van haar patiënten slachtoffer is geweest van seksueel geweld. Velen zijn vrouwen in de twintig of dertig, die worstelen met intimiteit in romantische relaties, vanwege een oud, onverwerkt trauma.

Levis is als iemand die in de riolen van een stad werkt: haar werk bestaat eruit om de mouwen op te stropen en letterlijk de neurale doorgangen weer vrij te maken. “Stel dat een dader een specifiek parfum droeg op het moment van het misbruik,” zegt ze. “Het kan twintig jaar later zijn, maar als je het opnieuw ruikt, wordt je lichaam alert en gaat het op slot. Dus wat je moet doen is de geest helpen het verleden van het heden te scheiden.”

De 26-jarige Tessa Fleming uit San Francisco werd verkracht toen ze met haar familie op vakantie was in Mexico. Een man in een club viel haar aan, nadat hij iets in haar drankje had gedaan. Ze was op dat moment zestien.

“Ik herinner me een trap en de betonnen vloer van de tweede verdieping van de club,” zegt Fleming. “Toen trad ik uit mijn lichaam en zag ik hoe hij seks met mij had, terwijl ik van bovenaf toekeek.”

Na de verkrachting ervoer ze angst en schaamte over haar seksualiteit. "Voor de EMDR-therapie voelde het alsof ik met een mes in mijn hart en maag werd gestoken als ik aan mijn verkrachting dacht," zegt Fleming. "Het vreselijke gevoel in mijn maag kwam uit het niets op, en ik deed alsof er niets aan de hand was, alsof er niets was gebeurd. Ik was zo bang voor mannen dat ik vijf jaar lang geen seks heb gehad.”

Het kan weken duren voordat Fleming en haar therapeut, Ben Yokoyama, één enkele traumatische ervaring opnieuw hebben verwerkt met behulp van EMDR. “Het is niet zoals in Eternal Sunshine Of The Spotless Mind, dat al mijn herinneringen worden verwijderd,” legt ze uit. "Maar de therapie verandert mijn herinnering zo dat ik er aan kan denken zonder dat mijn hele lichaam het trauma opnieuw beleeft.”

Als algemene vuistregel, zegt Yokoyama, kan een eenvoudig trauma – een auto-ongeluk, overval of een aardbeving – in drie tot vijf sessies opnieuw worden verwerkt. Complex trauma, zoals seksueel geweld, is veel moeilijker te behandelen, vooral als het lang geleden heeft plaatsgevonden. "Bij volwassen mensen die een trauma uit de kindertijd hebben, heeft het proces meer tijd nodig, omdat er veel meer herinneringen verbonden zijn aan het trauma,” legt Levis uit.

Patiënten als Gonzalez geloven dat er ten opzichte van reguliere gesprekstherapie een significant voordeel is van EMDR: het kost minder tijd. "Praattherapie is handig, maar het duurt eeuwen om iets uit te zoeken,” zegt ze. “EMDR-therapie is veel sneller. Het is vijftien jaar geleden en pas nu ben ik in staat om een zinvolle relatie met mijn moeder te hebben. Ik denk dat de laatste twee jaar EMDR-therapie me meer inzicht en groei heeft gegeven dan vijftien jaar praattherapie.”

EMDR-therapie kan een beetje dom lijken als je het idee hebt dat therapie betekent dat je op een bank ligt en over je gevoelens praat. Door het beperkte bewijs over de werkzaamheid ervan – vergeleken met reguliere therapieën, zoals cognitieve gedragstherapie – beveelt de APA het gebruik van EMDR alleen aan bij de behandeling van PTSS, wat betekent dat ze suggeren dat het nuttig kan zijn om de aandoening te behandelen. (Het panel van deskundigen geeft tevens aan dat zij hun aanbeveling in de toekomst kunnen wijzigen, op basis van nieuw bewijsmateriaal.)

Levis betwist de opvatting dat EMDR op de een of andere manier minder legitiem is dan andere therapieën. “Het is geen voodoo en geen hypnose,” zegt ze. “En mijn klanten zien echt iets veranderen.”

EMDR is veel minder bekend dan traditionele gesprekstherapieën, deels omdat slechts drie scholen in de Verenigde Staten masteropleidingen somatische psychologie aanbieden (EMDR is een somatische benadering, wat betekent dat het zich richt op de verbinding tussen lichaam en geest.) Yokoyama voegt daaraan toe dat psychotherapeuten in opleiding geneigd zijn om somatische therapieën te negeren, ten gunste van benaderingen op basis van meer bewijs. Individuen kunnen EMDR-therapie opnemen in hun ziektekostenverzekering, maar andere somatische benaderingen worden niet gedekt.

"De somatische theorie is niet zo bekend," legt Yokoyama uit. "Onze maatschappij is nog steeds in de ban van Descartes en zijn ‘Ik denk dus ik ben’, en daarom geeft men de prioriteit aan gedachten en topdowninterventies, zoals praattherapie. Er is een paradigmaverschuiving nodig om somatische benaderingen van psychotherapie te verkennen en te gaan geloven in de wijsheid en helende krachten van het lichaam, wat voorbijgaat aan de traditionele fysieke behandelingen van symptomen, zoals medicatie en operaties."

EMDR wordt ondertussen steeds meer gezien als een legitieme behandeling voor PTSS. In 2005 adviseerden de Britse autoriteiten EMDR als behandeling voor PTSS in hun National Health Service (NHS). Voorstanders zoals Yokoyama beweren dat EMDR meer kan doen dan alleen degenen helpen die lijden aan PTSS – het kan wellicht verlichting bieden voor mensen met een aantal andereaandoeningen, zoals depressie, obsessief-compulsieve stoornis, psychose of zelfs chronische pijn.

Slachtoffers als Gonzalez en Fleming zeggen dat EMDR meer heeft gedaan dan slechts te helpen het trauma opnieuw te verwerken – het heeft hun leven weer de moeite waard gemaakt. "Het voelt afgerond, ik voel me meer in balans, ik heb het gevoel dat ik situaties aankan, zonder volledig in paniek te raken of in een crisismodus te gaan. Ik kan mijn eigen leven weer leiden. Ik ben geen slachtoffer meer," zegt Gonzalez.

Fleming is het daarmee eens. "EMDR heeft me hoop gegeven. Ik had nooit gedacht dat ik ooit nog los zou komen van mijn verleden. Ik heb nog steeds een trauma dat ik moet verwerken, maar ik ben blij dat ik op weg ben naar genezing.”