Waarom de clitoris uit medische boeken verdween

Onderzoekers van de Universiteit van Cambridge ontdekten begin vorig jaar iets opmerkelijks toen ze door een anatomieboek uit de zestiende eeuw bladerden: waar de vulva zou moeten zitten was een driehoekig stukje uitgesneden. Het was bijna een perfecte metafoor voor de ontkenning van vrouwelijke seksualiteit door de westerse cultuur. Maar het was meer dan dat: de vulva is eeuwenlang gecensureerd en zelfs weggelaten uit anatomische handboeken en overzichten, en dat gebeurt tegenwoordig soms nog steeds.

In de eerste duizend jaar na Christus kwam het grootste deel van onze medische kennis van de vooraanstaande Griekse arts Claudius Galenus, die zijn kennis van de menselijke anatomie baseerde op honden, varkens en apen. En volgens Brandy Schillace, onderzoeksmedewerker van het Dittrick Medical History Center in Ohio, waren het vrijwel altijd mannelijke lijken toen anatomen begonnen met het ontleden van lichamen om kennis op te doen.

Andreas Vesalius, die vanwege zijn werk Zeven boeken over de bouw van het menselijk lichaam uit 1543 de grondlegger van de anatomie wordt genoemd, dacht dat de clitoris alleen bestond bij hermafrodieten. Hij tekende ook bloedvaten tussen de vagina en de borsten, omdat hij dacht dat menstruatiebloed uiteindelijk moedermelk werd.

Schillace is nog geen andere illustraties met uitgesneden geslachtsorganen tegengekomen, maar in veel anatomische boeken uit de renaissance worden ze bedekt met stukjes papier. In sommige werken zijn de geslachtsdelen helemaal weggelaten en in andere worden voor de afbeeldingen alvast excuses gemaakt, in het geval dat ze in de verkeerde handen kwamen, zegt Scottie Hale Buehler, promovendus bij de afdeling geschiedenis van de UCLA. De beslissing om deze boeken te schrijven in volkstaal, en niet in het Latijn, was controversieel, omdat iedereen ze zo kon lezen.

Maar in een tijd waarin zoveel moeite werd gedaan om de geslachtsorganen van vrouwen te verbergen, werden hun lichamen opvallend geseksualiseerd in andere werken. "Ze zagen er levend uit, met gezichten en kapsels, sieraden en een frisse, jeugdige blos op de wangen," zegt Schillace. In De conceptu et generatione hominis van Jacob Rueff staat bijvoorbeeld een vrouw met lang, golvend haar en een opengescheurde torso, waardoor haar voortplantingssysteem is te zien.

Tijdens de achttiende eeuw maakten deze verfraaide tekeningen plaats voor suffe doorsnedes. Mannelijke verloskundigen verdreven vrouwen uit het beroep en twee prominente verloskundigen droegen de Nederlandse kunstenaar Jan van Rymsdyk op om tekeningen van zwangere vrouwen te maken. "In beide werken werd de rest van het lichaam er geheel uit gelaten,” zegt Schillace. "De vrouw werd afgebeeld als enkel een bepaald deel, vaak alleen een baarmoeder.”

Zulke afbeeldingen weerspiegelden een culturele perceptie van vrouwen als passieve ontvanger, voornamelijk bedoeld voor het moederschap. William Smellie, een van de meest invloedrijke verloskundigen uit de achttiende eeuw, publiceerde als eerste het feit dat de vrouwelijke bekkenspieren bewegen tijdens de bevalling. "Omdat eerdere anatomen de vrouw alleen beschouwden als iets waarin een kind gedragen werd, onderzochten ze de werking van de baarmoeder niet,” zegt Schillace. "Ze dachten dat de foetus in beweging was en probeerde vrij te komen, en dat de baarmoeder onbeweeglijk was."

Zelfs naarmate afbeeldingen van de vrouwelijke anatomie accurater werden, werd er vaak een cruciaal onderdeel weggelaten: de clitoris. "In de geschiedenis zijn er verschillende momenten geweest waarop de clitoris is ‘herontdekt’," zegt Buehler. Een van de best gedocumenteerde 'ontdekkingen' vond plaats aan het einde van de zestiende eeuw, toen artsen de clitoris begonnen te herkennen als een normaal onderdeel van de vrouwelijke anatomie, in plaats van iets dat geassocieerd werd met hermafrodieten of lesbiennes.

Rond 1901 werd de clitoris in Gray's Anatomy opgenomen, maar ze verdween weer uit de editie van 1948. Dat de clitoris werd weggelaten kwam voornamelijk door “zorgen over sociale hygiëne en moraliteit,” zegt Alicia D. Bonaparte, hoogleraar sociologie aan het Pitzer College. “Er heerst angst voor de clitoris, omdat het echt een pleziercentrum is.”

Buehler is het hier mee eens: "De clitoris belichaamt een misogyne angst voor seksueel genot: dat penetratie en penissen misschien niet eens noodzakelijk zijn voor een orgasme."

Tegenwoordig zie je de clitoris wel in anatomische doorsnedes, maar niet vaak. We zien bijvoorbeeld zelden dat de clitoris ook een binnenstuk heeft dat zich binnenin de vagina bevindt. Naast dat dit ons begrip van seksueel genot beperkt, kan een gebrek aan informatie ook gevaarlijk zijn, vertelt Buehler. Veel artsen weten bijvoorbeeld niet dat een episiotomie – een incisie in het perineum en de lagere vaginale wand, die soms tijdens de bevalling wordt gemaakt – het clitorisweefsel kan beschadigen.

“Onwetendheid over de werking van zenuwen in het vrouwelijke genitale gebied is ook een probleem voor operaties als keizersnedes of een hysterectomie,” zegt Debby Herbenick, universitair hoofddocent toegepaste gezondheidswetenschappen aan de Universiteit van Indiana en research fellow aan het Kinsey Institute. "We weten zo weinig over de clitoris dat het moeilijk is om alle mogelijke effecten en complicaties goed in te kunnen schatten," zegt Buehler.

“In het huidige standaardbeeld van de vulva worden ook andere delen onnauwkeurig weergegeven,” zegt Herbenick. “De schaamlippen worden getekend alsof ze symmetrisch zijn, hoewel dat meestal niet het geval is, en de vagina lijkt op een gapend gat dat wacht totdat er iets wordt ingebracht, terwijl in werkelijkheid de vaginale wanden meestal tegen elkaar zitten.”

“In boeken wordt de clitoris soms ook beschreven als een kleine penis, terwijl de geslachtsdelen van mannen nooit uitgelegd worden in termen van vrouwelijke geslachtsdelen,” zegt Herbenick. Sommige biologen hebben zelfs een theorie bedacht dat de clitoris geëvolueerd is uit de penis. Robert James King, onderzoeker aan de School of Applied Psychology van University College Cork, vindt dat deze theorie misplaatst is, aangezien foetussen altijd beginnen met vrouwelijke kenmerken. Bovendien is de clitoris groter dan een slappe penis, complexer, verbonden met verschillende hersengebieden en loopt de urinebuis er niet doorheen.

Het beeld van vrouwen als onderontwikkelde mannen "houdt het idee in stand dat vrouwelijke lichamen onnatuurlijk of abnormaal zijn, waardoor alleen mannelijke lichamen als ‘normaal’ worden gezien,” zegt Bonaparte. "Het benadrukt opnieuw hoe en waarom de vrouw nog steeds als onrein en in sommige gevallen ziekelijk van oorsprong wordt gezien."

We zijn al een stuk verder dan de tijd waarin wetenschappers beweerden dat de clitoris een afwijking was en dat de bekkenbodemspieren niet konden bewegen, maar toch spookt het idee dat vrouwen niets meer dan onderontwikkelde mannen of wandelende baarmoeders zijn, nog altijd rond in sommige studieboeken.