Deze middeleeuwse standbeelden trekken hun vulva open en niemand weet waarom

John Harding, een IT-specialist uit Engeland, was op een dagtriptje naar het schilderachtige stadje Church Stretton, toen hij boven de deur van het veertiende eeuws kerkje zijn eerste Sheela-na-Gig tegenkwam. “Ik dacht: wat is dat is vredesnaam?” zegt hij. “Het was vreemd om zo een afbeelding op een kerk te zien.”

“Vreemd” is een understatement. Sheela-na-Gigs zijn middeleeuwse stenen ornamenten – vaak te vinden aan de muren van kerken of kastelen – van vrouwen die gehurkt zitten met hun benen wijd, en ze gebruiken hun handen om hun vulva’s open te trekken en hun vagina’s te tonen. Sommige van deze beeldjes hebben een brutale grijns, anderen lijken op een heks, en er is er een van een vrouw die zich uit de mond van een demon wriemelt. Wat ze allemaal gemeen hebben is het feit dat ze met trots hun gebeitelde genitaliën tonen aan iedereen die voorbijloopt.

Het beeld in Church Stretton is een van de honderden Sheela-na-Gigs die te vinden zijn in Engeland, Ierland, Frankrijk en Spanje. Een onbekend preuts persoon had geprobeerd om het beeld te censureren, door het open geslachtsdeel met een steen te bedekken, maar Harding kon nog steeds zien wat het probeerde te bedekken. “Ik was gefascineerd,” zegt hij. “Ik begon ze te documenteren, omdat er nogal wat zijn in dit gebied.”

Dat was in 1998. Sindsdien is hij een database, The Sheela Na Gig Project, begonnen. Nu sturen mensen hem foto’s van vermeende Sheela’s. Sommige komen zelfs uit Noorwegen en Milaan.

“Sheela-na-Gig is niet een hele oude naam,” zegt Harding. “Het is een naam voor twee voorbeelden uit Ierland. Er werd een artikel over die twee gepubliceerd, en de naam is blijven hangen. Daarvoor hadden ze allerlei namen. De oudste naam is degene die ze hebben gegeven aan de Sheela-na-Gig op Isle of Wight: die heet The Idol.”

Eeuwenlang waren mensen geen fan van de Sheela’s. Toen in de negentiende eeuw medewerkers van de Ordnance Survey, de cartografische dienst van Groot-Brittannië, eentje tegenkwamen in Tipperary in Ierland, schreef een man boos dat het “schokkend grove” beeld een uitdrukking was van het “goorste idee van immoraliteit en losbandigheid.” Die houding was niet ongebruikelijk: priesters in de achttiende en negentiende eeuw wrikten de Sheela-na-Gigs stelselmatig van de kerkmuren om ze verborgen te houden voor het publiek. In de afgelopen twintig jaar zijn ze zelfs gevonden in ondiepe graven op kerkhoven of in nabijgelegen putten en beekjes.

Tegenwoordig ondergaan de Sheela-na-Gigs een archeologische renaissance. De Heritage Council van Ierland – een wettelijk orgaan dat streeft naar het behoud van de Ierse geschiedenis – begon de Sheela-na-Gigs van het land in april van 2007 in kaart te brengen. (Ierland heeft er meer dan honderd, wat veruit het grootste aantal Sheela’s ter wereld is). Er zijn ook verschillende boeken gepubliceerd, door zowel experts als amateur-enthousiastelingen, over de mysterieuze vrouwelijke beelden.

Maar de Sheela-na-Gigs geven hun geheimen niet zo makkelijk prijs. Niemand kan vol overtuiging zeggen waar ze vandaan komen of wat ze betekenen. Er zijn een paar verschillende theorieën. Harding maakt deel uit van een groep mensen die gelooft dat ze een voorbeeld zijn van de Romeinse architectuur die is meegekomen met de Normandische invasie van Engeland en Ierland in de elfde en twaalfde eeuw. Wat betreft de symboliek denkt hij dat ze bedoeld zijn om de zonde van de lust weer te geven – een waarschuwing voor middeleeuwse christenen om hun gedachten zuiver te houden.

“Onzin,” zegt Jack Roberts, een onafhankelijke onderzoeker uit Galway in Ierland, die verschillende boeken en pamfletten heeft gepubliceerd waarin de Keltische oorsprong van de Sheela’s wordt benadrukt. Hij maakt zelfs bronzen sieraden van Sheela-na-Gigs, die hij verkoopt op zijn website en bij een kraampje op de lokale markt. (“Ik krijg altijd veel reacties,” zegt hij, terwijl hij een Amerikaans accent aanneemt: “Oh mah gawd, what is thaaat?”)

“Mensen kunnen door de bomen het bos niet meer zien,” zegt hij. “Ze zien Sheela’s gewoon als seks en een waarschuwing tegen zonde en lust.” Roberts beweert dat de Sheela-na-Gigs afbeeldingen zijn van krachtige Keltische godinnen. “Je zou kunnen zeggen dat ze het laatste overblijfsel zijn van het heilige vrouwelijke in de oude Ierse cultuur.”

De Ierse mythologie zit vol met angstaanjagende godinnen die zowel het leven als de dood belichamen. Zelfs de Ierse naam van het land, Éire, komt van een Gaelische godin. “De Ierse cultuur is doortrokken met het heilige vrouwelijke, zelfs nu in de katholieke kerk,” zegt Roberts. “Je bidt een beetje tot Jezus, maar als je écht iets wilt, dan richt je je altijd tot Maria.” Toen het christendom naar Ierland kwam, zegt hij, mengden de heidense gebruiken zich met de monotheïstische religie om iets te worden dat uniek Iers is. De Sheela’s zijn slechts een voorbeeld daarvan.

Het is onmogelijk om erachter te komen hoe oud de Sheela’s zijn. Ze komen in grote lijnen allemaal uit de twaalfde tot de veertiende eeuw, maar wetenschappers kunnen geen koolstofdatering uitvoeren op steen. Sommige mensen geloven dat ze misschien nog ouder zijn dan de kerken waarin ze worden aangetroffen, omdat veel zijn gemaakt van een ander materiaal dan diezelfde kerken en kastelen. Dat suggereert dat ze misschien uit een ander, ouder gebouw zijn gehaald en opnieuw zijn geplaatst in hun huidige omgeving.

Het gebrek aan context maakt het ook moeilijk om te beslissen waarvoor ze zijn gebouwd. Sommige Sheela’s – zoals degene die wordt verslonden door een monster – kunnen worden gezien als een helse waarschijnlijk voor de kerkgemeenschap. Andere lijken boven de deuropening te zijn geplaatst als een teken van geluk of een talisman tegen het kwaad. Er zijn Sheela’s in het Nationale Museum van Ierland waarvan de vulva’s volledig afgesleten zijn, omdat middeleeuwse kerkgangers erover wreven als onderdeel van een religieuze ceremonie.

“Niemand weet het zeker. Het is een raadsel,” zegt Pat Reid, een medewerker van de Heritage Council die verantwoordelijk was voor het in kaart brengen van de Sheela’s in Ierland. “Ze zijn echt een enigma. De nieuwste theorie is dat ze mogelijk gebaseerd zijn op Sheelah, de vrouw van Sint Patrick, en dat ze een hulpmiddel zijn voor de bevalling of een seksuele instructie.” Daarmee verwijst hij naar een baanbrekende ontdekking: onlangs vond de folklorist Shane Lehan van University College Cork gegevens waaruit blijkt dat de patroonheilige van Ierland een vrouw had. Zou de nieuw ontdekte Sheelah de sleutel zijn tot het raadsel van de Sheela-na-Gigs? Reid geeft toe dat dit slechts giswerk is en dat er niet genoeg bewijs is om dit te ondersteunen.

De Heritage Council probeert de Sheela’s zo goed mogelijk te behouden, hoewel de algemene opvatting is dat ze in situ moeten worden bewaard. Het ideale scenario is om ze te beschermen tegen de elementen met een kleine luifel, zegt Reid, maar geeft daarna toe: “In Ierland regent het dikwijls zijwaarts!”

“Ik blijf graag openstaan voor alle opties, want ik wil niet voor mezelf uitmaken dat ze één betekenis hebben,” zegt Reid. “Dat is het mooie eraan: ze begonnen als één ding en hebben inmiddels allerlei betekenissen gehad. Misschien begonnen ze wel als een grotesk stuk beeldhouwwerk, dienden ze daarna als seksuele voorlichting, om vervolgens een taboe te worden, en zien we ze nu als kunst.”

“Dat vind ik er zo geweldig aan.”