Antwoord op alle prangende vragen die je hebt over antidepressiva

Naar schatting slikten in 2016 ruim een miljoen mensen in ons land antidepressiva. En niet zonder reden: verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat antidepressiva doen wat ze moeten doen, zodra je de meest geschikte voor jou hebt gevonden. Experts ontkennen echter niet dat er bijna altijd nare bijwerkingen optreden. En dan hebben we het niet alleen over erectieproblemen – zonder af te zwakken hoe heftig de impact daarvan kan zijn. Het is daarom niet gek dat je misschien huiverig bent als je zorgverlener begint over antidepressiva.

Artsen merken echter dat er rondom antidepressiva teveel onduidelijkheid is over de (nadelige) effecten. Misschien heb je weleens gehoord dat een verdachte een moord zou hebben gepleegd door antidepressiva, of over de negatieve uitwerking op iemands seksleven, na al jarenlang gestopt te zijn met de middelen? Volgens de experts die we spraken zijn het juist dit soort uitzonderlijke gevallen (of complete verzinsels) die mensen afschrikken van het gebruik van antidepressiva, zelfs als ze die voorgeschreven hebben gekregen.

Om je prangende vragen rondom antidepressiva te beantwoorden, vroegen we twee psychiaters naar de (mogelijke) gevolgen van antidepressiva op ons dagelijks leven en hoe je kunt omgaan met de sociaal ongemakkelijke situaties die ze kunnen veroorzaken. Psychiater Christiaan Vinkers is onderzoeker aan het VUMC/GGZ InGeest en lanceerde onlangs de site antidepressiva.nl over mythes en onduidelijkheden rondom antidepressiva. Psychiater Eric Ruhe is gespecialiseerd in depressieve stoornissen en doet aan het Radboudumc onderzoek naar terugval bij depressie.

Wat gebeurt er in mijn hersenen als ik antidepressiva slik?

Christiaan Vinkers: “Bijna alle antidepressiva werken in de hersenen via de boodschapperstof serotonine, die je hersenen bepaalde prikkels geeft. Serotonine heeft invloed op hoe iemand zich voelt. Antidepressiva zorgen voor meer serotonine, door de heropname of afbraak in zenuwcellen te remmen. Het gevolg is dat er meer serotonine komt waar het nodig is: tussen de zenuwcellen in je hersenen. Toch weten we niet goed hoe antidepressiva precies werken. Het is bijvoorbeeld nooit bewezen dat een depressie of angstklachten direct te herleiden is tot een tekort aan serotonine in de hersenen.”

Eric Ruhe: “Dat komt doordat depressie meer is dan een gebrek aan een bepaalde boodschapperstof, het is veel meer een communicatiestoornis tussen verschillende gebieden van je hersenen. Uiteindelijk is het effect van antidepressiva dat je de communicatie van die hersengebieden meer op elkaar laat aansluiten, zodat je daarmee de mogelijkheid krijgt om weer meer grip te krijgen op je leven. We kunnen al aantonen dat er na één pilletje al effecten te meten zijn in het brein, ook al levert dit nog geen verbetering van je klachten op. Daarom denken we dat er in de loop van langer durende behandelingen de verbindingen tussen die hersendelen zullen verbeteren, waardoor je meer grip krijgt op je emoties. Maar daar is wel nog veel onduidelijk in, want waarom werkt een pilletje wel voor de een, maar niet bij de ander? Waarom duurt het zo lang voordat het werkt? En waarom hebben sommige pilletjes wel snel effect, maar vallen mensen toch weer terug? Daar moeten we in de wetenschap nog verder mee zien te komen.”

Hoe weet ik of ik me beter voel door de antidepressiva of door iets anders?

“In de praktijk weet je dat niet goed”, zegt Vinkers. “Als je je beter voelt als je een antidepressivum slikt, dan komt dat voor een deel door het placebo-effect. Hier bovenop komt het effect van het antidepressivum zelf.”

“Nu is het vaak zo dat mensen voordat ze de pillen nemen al een hele tijd somber zijn, en daar zelf niet uitkomen,” voegt Ruhe toe. “Als je die pillen gaat gebruiken en je opknapt, dan heeft dat waarschijnlijk iets met die pillen te maken. Bij een standaardbehandeling kun je snel effect hebben, en dat is mooi meegenomen, maar pas na vier tot zes weken kun je bevestigen of een antidepressivum werkt of niet.”

Word ik een emotieloze robot als ik antidepressiva slik?

“Nee. Maar je kunt wel afvlakking van het gevoel ervaren. Ik vertel patiënten in zo’n geval dat we het in de gaten moeten houden, en op het moment dat er alleen maar afvlakking optreedt, en geen verbetering van de stemming, dan moeten we naar iets anders kijken. Dan hebben we bij wijze van spreken nog een twintigtal andere pillen om uit te proberen. Maar op het moment dat je gevoel wat afvlakt maar je stemming ook verbetert, moeten we opnieuw kijken in hoeverre dat op dit moment acceptabel is -- om in ieder geval uit die depressie te komen.”

“Je wordt er echt geen ander persoon door,” vult Vinkers aan. “Belangrijk is om te weten dat je tijdens de eerste drie tot vier weken nadat je bent gestart met antidepressiva je vaak wel de lasten (bijwerkingen), maar nog niet de lusten (de effecten op de angst of depressie) ervaart.”

Kunnen antidepressiva me agressiever maken?

“Nee, dat gebeurt niet bij volwassenen”, antwoordt Vinkers stellig. “Dat blijkt uit meerdere onderzoeken zoals van de Deense internist Peter Gøtzsche. Hij vond géén toename van agressie door het gebruik van antidepressiva. Bij jongeren onder de 18 jaar ligt dit anders: daar is er acht keer meer kans op prikkelbaarheid en agressie bij het antidepressivum paroxetine, beter bekend als Seroxat, maar een kleinere kans bij bij fluoxetine, ook Prozac genoemd.”

Ruhe: “Er is nog te weinig onderzoek gedaan hiernaar, maar we denken dat het komt doordat je brein nog in ontwikkeling is tot aan je eenentwintigste. Daarna ook nog steeds, maar in mindere mate. Het gebruik van antidepressiva kan die ontwikkeling beïnvloeden.”

Hoe lang kan ik antidepressiva blijven slikken, en als ik eenmaal begin, zit ik er dan de rest van mijn leven aan vast?

“In principe geldt bij antidepressiva: als ze werken, dan werken ze”, zegt Ruhe. “En dan kun je ze ook lang doorgebruiken. Het is dus niet zo dat je went aan de effecten van antidepressiva en steeds meer nodig hebt zoals bijvoorbeeld bij een verslaving. Er zijn mensen die twintig tot dertig jaar van hun leven die medicatie gebruikt hebben en die daar veel voordeel van hebben gehad. Maar dat is een belangrijke individuele afweging, die je op een gegeven moment wel moet gaan maken.”

“Als je stopt, dan is het risico op een nieuwe depressie groter,” waarschuwt Vinkers wel. “Toch lukt het veel mensen om van de antidepressiva af te gaan. Als je stopt en later weer begint, werken antidepressiva meestal even goed als eerst.”

Kan ik overgewicht krijgen van antidepressiva?

“Veel van de antidepressiva hebben gewichtstoename als bijwerking,” zegt Vinkers. “Hoeveel die toename is, hangt af van het specifieke soort antidepressivum en hoe lang je ze slikt. Een korte behandeling van twee tot drie maanden van de meest gebruikte antidepressiva veroorzaakt meestal weinig of geen gewichtsverandering. Op langere termijn kan er wel gewichtstoename zijn. Maar soms is het niet helemaal duidelijk of het echt om een bijwerking gaat of om herstel van gewicht als de depressie verdwijnt.”

Om specifieker te zijn voegt Ruhe daaraan toe: “De groep antidepressiva die het grootste risico op gewichtstoename hebben zijn de soorten die zowel het stofje serotonine 2C als histaminereceptoren (dat zijn signaalontvangers in je hersenen) stimuleren, de zogenoemde SSRIs.”

Kan ik verslaafd raken aan antidepressiva?

“Als je een langere tijd antidepressiva slikt, dan raakt je lichaam daar wel aan gewend,” zegt Vinkers. “En dat veroorzaakt bij het stoppen onttrekkingsverschijnselen, waardoor mensen vaak denken ‘zie je wel, ik ben verslaafd,’” voegt Ruhe toe. Vinkers: “Maar bij een verslaving zie je dat mensen steeds meer en vaker willen gebruiken, en ook echt ‘trek’ krijgen. Dat zie je bij antidepressiva niet, maar wel bijvoorbeeld bij slaappillen. Dat stoppen met antidepressiva lastig kan zijn, betekent niet dat ze verslavend zijn.”

Waarom mag ik niet autorijden als ik antidepressiva slik?

Ruhe: “Bij veel antidepressiva worden waarschuwingen voor het beïnvloeden van de rijvaardigheid gegeven. Zie hiervoor de website Rij Veilig met Medicijnen. Wat je daar ziet is dat er nogal wat verschillen zijn in de aanbevelingen bij de verschillende middelen. Dat heeft met name te maken met hoe versuffend ze zijn. Dat is de reden waarom ik niet makkelijk voor een versuffend antidepressivum kies als mensen bijvoorbeeld slecht slapen door een depressie. Als ze dan opknappen, slapen ze wel beter maar zijn ze alsnog versuft, bijvoorbeeld tijdens het autorijden. Ook de aandoening zelf (bijvoorbeeld depressie) kan een reden zijn om niet te mogen autorijden, maar dat advies gaat dan in overleg met je behandelaar.”

Is het gevaarlijk om antidepressiva te combineren met drugs?

“Dat wordt niet aangeraden, maar ik denk dat er genoeg mensen zijn die daar hun eigen experimenten mee uitgevoerd hebben”, zegt Ruhe. “Bijvoorbeeld XTC en antidepressiva is best een linke combinatie, omdat ze allebei op het serotoninesysteem werken, dus daar zou ik voorzichtig mee zijn. Dat kan bijvoorbeeld het het serotonine-syndroom veroorzaken, daar word je heel ziek van. Wat je met alleen XTC al krijgt is dat mensen oververhit en verward raken, dat zou al een symptoom kunnen zijn van het serotonine-syndroom, laat staan als je daar ook antidepressiva bij gaat gebruiken. Dat is ook potentieel dodelijk. Ik zeg potentieel, want zover bekend zijn er geen tientallen mensen overleden door deze combinatie.”

Word ik high als ik niet depressief ben en antidepressiva slik?

“Nee, en dat is maar goed ook”, zegt Ruhe. “Anders zouden heel veel mensen aan de antidepressiva gaan en daar is het niet voor bedoeld. Antidepressiva maken het weer mogelijk om gelukkig te zijn, maar dat geluk moet je zelf maken. Het zijn geen wonderlijke gelukspillen.”

“Dat is ook de reden waarom antidepressiva niet worden gebruikt in de partyscene, en er geen illegale handel is in antidepressiva,” vult Vinkers aan.

Kan ik door antidepressiva in een psychose belanden?

“Nee, antidepressiva leiden niet tot een psychose,” zegt Vinkers. “Alleen bij mensen die een gevoeligheid voor bipolaire stoornissen hebben, zoals mensen die lijden onder een manische depressie, kunnen antidepressiva soms leiden tot een manie. Een manie is heel snel denken, een verhoogde stemming en associaties, en ontremming. Bij patiënten met een bipolaire stoornis, of een soortgelijke stoornis, worden antidepressiva daarom vaak gecombineerd met een middel om hun stemming stabiel te houden zoals lithium. Daarmee is het risico weg.”

Kunnen antidepressiva mijn seksleven verpesten?

“Bijna alle antidepressiva kunnen seksuele bijwerkingen geven,” zegt Vinkers. “Dat kan zich uiten in een verminderd libido, verminderde opwinding – dus erectiestoornissen en ejaculatievertraging bij mannen en geen orgasme kunnen krijgen bij vrouwen. Hoe vaak dit voorkomt verschilt per antidepressivum, en deze klachten zijn afhankelijk van de dosis. Toch komt het vaak voor, tussen de vijftien en tachtig (!) procent, hoewel dat lang niet altijd om ernstige seksuele bijwerkingen gaat.”

“Het is daarom belangrijk om mensen hierover goede voorlichting te geven,” zegt Ruhe. “Samen met je psychiater kun je beoordelen in hoeverre het een probleem gaat zijn, en als je eenmaal bent gestart met de medicatie bepalen of het überhaupt een probleem is. Zo ja, dan moet je kijken of die seksuele bijwerkingen ook verdwijnen als je ermee stopt. Ik hoor sporadisch verhalen van mensen die ook na het gebruik jarenlang een verstoord seksleven hadden, dat zijn verhalen waar geen verklaring voor is. Het is lastig te zeggen of andere gebeurtenissen in het leven van diegene dit probleem hebben veroorzaakt, of dat antidepressiva een nog onverklaarbare uitwerking hebben.

Het lastige van zo’n bijwerking is, is dat hoe langer je je goed voelt, hoe vervelender die bijwerkingen worden. Als je depressief bent is je libido waarschijnlijk ook niet zo geweldig, dus dan heb je dat offer er wel voor over. Maar stel nou, dat je je weer goed voelt, aan de pillen blijft, maar dat nu je hele libido weg is … Dan wordt het steeds lastiger, want je weet dat je iets mist, en je hebt misschien ook nog een partner die daar wel behoefte aan heeft.”

Hoe kun je dan wel een normaal seksleven hebben, terwijl je aan de antidepressiva zit?

Ruhe: Door dergelijke bijwerkingen als ze optreden te bespreken met je behandelaar en samen te zoeken naar oplossingen. Misschien een ander antidepressivum, of een medicijn gebruiken dat potentieklachten verminderd. Sommige mensen willen op termijn stoppen met hun antidepressiva en dat kan ook goed gaan.”

Vinkers: “Als je heel veel last hebt van de antidepressiva in je seksleven, kun je ook overgaan op een lagere dosering van je medicatie, maar bespreek dit in ieder geval met je arts en je eventuele partner.”

Werken antidepressiva anders door hormonen, bijvoorbeeld tijdens bepaalde momenten in de vrouwelijke cyclus of als ik in mijn puberteit zit?

“Als je last hebt van een depressie of een angststoornis, dan helpen antidepressiva ook tijdens hormonale schommelingen. Maar antidepressiva worden bijvoorbeeld – los van depressie of angst – ook tegen hinderlijke opvliegers tijdens de overgang gebruikt.”

Ruhe: “In de Verenigde Staten worden antidepressiva ook voorgeschreven voor vrouwen die veel last hebben van het premenstruele syndroom (PMS), of lichamelijke en psychische klachten in steeds dezelfde fase van de menstruatiecyclus. Maar of er tussen die hormonen en het serotoninesysteem een relatie zit, is nog onduidelijk.”

Kan je als vrouw antidepressiva slikken tegen een postnatale depressie als je borstvoeding geeft?

Ruhe: “Er zijn antidepressiva waarbij je wel borstvoeding kan geven. Als die depressie zo erg is dat je medicatie wilt nemen, dan weeg je als moeder af of de hechting met je kind zo belangrijk is dat je alsnog borstvoeding geeft of dat je uit gezondheidsoverwegingen niet wil dat je kind een antidepressivum binnenkrijgt. Er zijn mensen die tijdens de periode waarin ze borstvoeding geven nooit een glaasje drank naar binnen werken en anderen timen na hoelang de alcohol uit de voeding zou moeten zijn verdwenen. Het is een hele individuele keus. Maar gaat het zo slecht met je, dat je psychiater medicatie aanraadt, dan is het waarschijnlijk beter om die te slikken, dan het risico schade toe te brengen aan je kind. Dan kies je hoogstens een middel waarbij de risico’s het kleinst zijn. Zoek daarom een goede psychiater met specifieke kennis hierover.”

Vinkers voegt nog toe: “Als je antidepressiva met goed effect hebt gebruikt tijdens de zwangerschap, dan is het advies om ze ook tijdens de borstvoeding te blijven gebruiken.”

Hoe leg ik aan mijn baas uit dat de antidepressiva misschien invloed hebben op mijn werk?

Ruhe: “Je kunt dit het beste in overleg met de bedrijfsarts aanpakken. Ook hier geldt dat de reden waarom je antidepressiva gebruikt, waarschijnlijk een veel groter effect heeft op je werk dan de medicijnen zelf. En als medicatie dit probleem verhelpt is het voor jou én je werkgever een plus. Als er bijwerkingen zijn die het werk beïnvloeden, zoals versuffing, dan moet er in overleg met je behandelaar gekeken worden of daar iets aan te doen is.”

En tot slot, ik hoor zoveel nadelige verhalen over antidepressiva en het effect op je leven, hoe kun je hier doorheen kijken?

“Er bestaan veel vooroordelen over antidepressiva”, zegt Vinkers. Er heerst echt een taboe op het gebruik van deze geneesmiddelen. Iemand die antidepressiva slikt of daar over nadenkt zou goede informatie moeten krijgen over de voor- én nadelen. Wat je ook beslist, wat je ervaringen ook zijn: veroordeel het gebruik van antidepressiva niet. Het is geen teken van zwakte, zeker geen makkelijke oplossing, en niemand zou zich voor het gebruik hoeven schamen.”

Ruhe: “Trek de vergelijking met een chemokuur. Die wil je ook niet gebruiken, maar die gebruik je omdat je iets heel ernstigs hebt. Als je antidepressiva niet wilt gebruiken terwijl je het nodig hebt, ben je misschien wel levensgevaarlijk bezig. Je moet het gaan gebruiken als het nodig is en wanneer dat nodig is, dat bepaal je samen met je arts. Wij als psychiaters proberen ze zo min mogelijk voor te schrijven, maar soms zijn we ook dolblij dat ze er zijn.”

Worstel jij of iemand uit je omgeving met een depressie, angst of andere psychische problemen? Neem dan contact op met MIND voor informatie of om te chatten of te appen met een medewerker.

Volg ons op Facebook voor meer gezondheidsverhalen en advies voor onvolmaakte mensen.