De poëzie van de grootste dictators ter wereld

Hitler, Mussolini en Stalin zijn mannen die er alle drie moordzuchtige trekjes op nahielden, maar daarnaast ook nog iets anders dan hun dictatorschap gemeen hadden. Naast hun ijzeren hand beschikten ze ook over een romantischere kant, want ze uitten allemaal regelmatig hun gevoelens door middel van poëzie.

Paul Damen, schrijver en journalist, verzamelde zoveel mogelijk gedichten van dictators en bundelde die in het boek Bloemen van het Kwaad, dat vorige week uitkwam bij uitgeverij Koppernik.

Ik sprak Paul om erachter te komen waarom dictators geneigd zijn tot dichten, hoe het boek tot stand is gekomen en of de poëzie eigenlijk een beetje van goede kwaliteit is.

VICE: Wat heb je precies met dictators?
Paul Damen: Nou ja, niks. Het is een beetje een uit de hand gelopen hobby. Ik wist dat Hitler en Mussolini gedichten hadden geschreven, en ook dat Nero een hele hoop heeft geschreven, dus ik dacht: eens kijken hoe dat met andere dictators zit.

Hoe ben je aan al die gedichten gekomen?
Het was vrij ingewikkeld, want ik begon ermee toen het internet nog niet zo uitgebreid was als nu. Ik weet nog dat ik in Napels naar de universiteitsbibliotheek ging om de 36 dikke delen van Opera Omnia van Mussolini te lezen. Later ging het allemaal iets makkelijker, toen ik op internet dingen kon vinden.

Het hele project was een behoorlijke gok. Ik wist van tevoren niet hoeveel [dichtende dictators] ik zou kunnen vinden. Als je er na lang zoeken vijf hebt, heb je nog steeds niks – je moet er toch wel een stuk of twintig hebben.

Hoe heb je de gedichten vertaald?
Ik ken zelf iets van zeven talen, dus ik kon me met de meeste gedichten wel redden. Sommige hoofdstukken, zoals de Arabische afdeling en het Verre Oosten, waren moeilijker, maar op basis van context kwam ik een heel eind.

De gedichten van Hirohito zijn een goed voorbeeld. Door bepaalde kernwoorden kon ik de context achterhalen. Als er 'berg', 'sneeuw', 'groene boom' en 'verre uitzichten' staat, weet je wel ongeveer waar het over gaat. Daarna kijk je karakter voor karakter – want mijn Japans is niet optimaal – wat een mogelijke vertaling zou kunnen zijn, op basis van die context, en zo kom je uiteindelijk tot een vertaling. Die heb ik laten nakijken door twee of drie mensen die Japans echt begrijpen.

Was het niet gewoon makkelijker om er meteen vertalers bij te halen?
Nee, dat vond ik toch een beetje een slappe vertoning, want ik wilde alles zelf gedaan hebben. Vertalers maken er vaak ook een potje van: een heleboel vertalingen, zoals die uit het Chinees van Mao, daar klopt geen kut van. Dus ik wilde liever alles zelf vertalen, en het dan achteraf laten nakijken.

Het voelt vreselijk raar dat nietsontziende dictators ook een romantische kant hebben, of vind je van niet?
Nou, in de meeste Arabische landen is het heel normaal dat dictators, of gezaghebbers, gedichten schrijven. Het is daar een onderdeel van de cultuur, net zoals in China en Japan. Een strijder moet ook kunnen dichten, zo is het idee. Dat wij daar in de westerse wereld anders tegen aankijken is misschien juist wel wat raar. Wij zijn de uitzonderingen – niet de rest van de wereld.

Al die Kimmen van Noord-Korea zijn enorme klootzakken, maar ze zijn niet vreemd van dichten. Van Osama bin Laden werd het gewoon verwacht. Hij kreeg er ook een opleiding voor: retorica en dichtkunst, net zoals wij vroeger kregen.

Toch zou je zeggen dat je genoeg andere dingen te doen hebt, als je dictator bent. Waarom steken ze tijd in dichten?
Hun motieven zijn wisselend. Zo zit er een aantal tussen die hun hele leven wilden bewijzen dat ze naast het dictatorschap ook nog iets anders konden. Hitler is daar een goed voorbeeld van: hij zei over zichzelf steeds dat hij schrijver was. Iemand als Elizabeth I, die een derde van de Ierse bevolking afmaakte, schreef vooral om haar gevoelens te uiten. Süleyman I deed dat ook.

Maar er zitten ook een aantal tussen die het puur voor de propaganda deden, zoals Mao, Fidel en Ceaușescu. Of Salazar, die vreselijke katholiek uit Portugal. Hij schreef hymnes over de heilige maagd Maria, God en de Portugese vlag, als een soort reclame voor het nationalisme en de katholieke waarden.

Juist.
Mussolini is ook een grappig geval. Hij schreef zijn gedichten in zijn jeugd, maar later, toen hij als dictator aan de macht was, gebruikte hij zijn talent om propaganda te bedrijven. Hij stelde bijvoorbeeld een dag in ter verering van het brood. Daar schreef hij dan een gedicht voor, en dat moest verplicht op alle affiches worden afgedrukt, zo van: "eert het brood, hoera voor het brood, iedereen blij met brood."

Zit er eigenlijk ook goede poëzie tussen?
Ik vind die Süleyman die ik net noemde goed, voor zover je dat kan beoordelen, aangezien het half-Turks, half-Farsi is. Verder kun je aan Mussolini zien dat het een schrijver is, en gek genoeg is zo'n absoluut psychotische moordenaar als Karadžić best goed. Hij is een lul en zijn thema's zijn vreselijk – het gaat alleen maar over bloed en mensen die uit de bergen komen om wraak te nemen – maar het zit goed in elkaar.

Eigenlijk moet je je bij het lezen van die gedichten losmaken van het idee dat het bloederige gekken zijn. Maar het zijn ook geen Remco Camperts; ze worden niet 's ochtends wakker en besluiten dan opeens om de schoonheid van het leven eens op te tekenen. Ze hebben vrijwel allemaal wel een verborgen agenda of bijbedoelingen met hun poëzie.

Missen er nog dictators in je bundel?
Ik had graag nog dictators als Enver Hoxha, Franco, Pinochet en Jaruzelski in het boek willen opnemen, maar die hebben helaas geen gedichten geschreven. Er zijn overigens nog wel meer dichtende dictators, maar er zijn een paar die ik bewust niet heb opgenomen. Volgens mijn regels zou je namelijk ook de profeet Mohammed als dictator kunnen zien. Hij had zijn eigen kalifaat, en binnen een kalifaat ben je de baas – en dus onbeperkt machthebber. Bovendien staat de Koran voor de helft vol met gedichten, maar dat ga ik niet vertalen, want ik heb mijn leven te lief. In dat gezeik heb ik geen zin.

Het is opvallend hoeveel dictators ook dichters zijn; zou je het ook kunnen omdraaien en zeggen dat veel dichters dictatortrekjes hebben?
Dat weet ik niet precies. Als dichter moet je toch een zekere mate van romantiek en macht over taal in je hebben. Hij of zij wil met de taal mensen ontroeren, of schokken, maar in ieder geval iets van invloed uitoefenen. In die zin loopt het parallel met het dictatorschap: een dictator wil ook invloed uitoefenen.

Je hebt er iets van acht jaar aan gewerkt. Wat ga je nu doen?
Dat weet ik nog niet. Ik heb zelf ook weleens sonnetten gemaakt. Misschien moet ik die maar eens gaan uitgeven na al die jaren, maar ik heb eigenlijk nog geen idee.

Bedankt, Paul. Lees hieronder nog twee gedichten uit 'Bloemen van het Kwaad'. De eerste is van Mao Zedong en de tweede is van Fidel Castro.