Zes dingen die we hebben geleerd van de Panama Papers

Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door Sony Pictures Money Monster. Money Monster is nu te zien in de bioscoop.

Toen iets meer dan een maand geleden de Panama Papers werden gelekt, zorgde dat internationaal voor flink wat ophef. In Londen gingen duizenden mensen de straat op om het ontslag van de Engelse premier David Cameron te eisen, nadat bleek dat zijn vader op zijn naam een rekening had geopend in een belastingparadijs. Toen uitkwam dat de IJslandse premier obligaties bezat van drie IJslandse banken die door de financiële crisis omvielen, werd hij gedwongen om af te treden. Enkele bondgenoten van Poetin bleken betrokken te zijn bij verschillende witwaspraktijken, en de president van Oekraïne werd beschuldigd van corruptie. In Nederland werd vooral de naam van Clarence Seedorf genoemd – verder waren de meeste Nederlanders die voorkwamen in de Panama Papers kleine ondernemers die met handige constructies belasting ontweken door hun geld op de Britse Maagdeneilanden of andere tropische oorden te stallen.

Toch bleef er na de onthullingen van de Panama Papers veel onduidelijk. Hadden mensen als Seedorf en David Cameron nou wel of niet iets illegaals gedaan? Of zijn dingen als lege vennootschappen en offshore bankrekeningen gewoon een geaccepteerd onderdeel van de zakenwereld? De beruchte witteboordencrimineel Bernie Madoff zei in 2011 al: "Als je een beetje mee wil doen in de zakenwereld, heb je een goede accountant nodig die voor een lege vennootschap zorgt en het geld op een buitenlandse rekening zet. En waarom ook niet? Het is helemaal legaal."

Bernie Madoff kreeg een gevangenisstraf van 150 jaar voor de fraude die hij pleegde, maar hij had wel een punt. De kunst van belastingontwijking is om precies binnen de grenzen van de wet te blijven – en hoewel de praktijken van de mensen die genoemd worden in de Panama Papers vaak wel oneerlijk zijn, zijn ze lang niet altijd illegaal. Als je niet precies begrijpt waarom, leggen we je hieronder de termen uit, en verduidelijken we hoe al deze mensen met hun belastingontwijking zijn weggekomen.

Toen de Panama Papers lekten, ontstond er veel discussie over het precieze verschil tussen belastingontduiking en belastingontwijking. Maar eigenlijk is het heel erg simpel: ontwijking is legaal en ontduiking niet.

Volgens Alex Cobham, onderzoeksdirecteur van het Tax Justice Network, een organisatie die zich wereldwijd inzet voor transparantere belastingen, zit het zo: "In de praktijk houd je met ontwijking geen informatie achter voor de belastingautoriteiten; je presenteert slecht een interpretatie van de structuur die je hebt gecreëerd, en beargumenteert tegenover de belastingautoriteiten dat jouw belastingplicht lager is dan de belastingdienst misschien denkt ." Vormen van belastingontwijking zijn bijvoorbeeld verhuizen naar een land waar je een stuk minder belasting hoeft te betalen, of als bedrijf een postbusfirma oprichten in een belastingparadijs.

We spreken pas van belastingontduiking als "je doet alsof je iets bent wat je niet bent," zoals "doen alsof je geen bedrijf of een bankrekening hebt die je absoluut wel hebt." Een van de grootste kampioenen op het gebied van belastingfraude is de man achter mijn grote held Blade: acteur Wesley Snipes. In de jaren negentig deed Wesley meerdere jaren achter elkaar geen aangifte, ondanks dat hij miljoenen verdiende met films als White Men Can't Jump, Demolition Man en To Wong Foo, Thanks for Everything! Julie Newmar . Sommigen maken weleens de grap dat Wesley per ongeluk nul dollar had opgeschreven in plaats van vijftig miljoen. Anderen zeggen juist dat hij geen belasting betaalde omdat hij geen Amerikaanse burger was, ondanks dat hij in de VS is geboren. Hoe dan ook, dat maakte allemaal weinig uit. Onze Wesley werd veroordeeld voor belastingfraude en kreeg er drie jaar cel voor.

Nou, los van de rigide definitie die je in het woordenboek vindt, is 'legaal' een term die behoorlijk open is voor interpretatie. Als je niet oppast zit je opeens niet meer lekker belasting te ontwijken maar kom je ineens gevaarlijk dichtbij ontduiking, waardoor je niet alleen iedereen die wel fatsoenlijk zijn belasting betaalt er een beetje bij zit te naaien, maar ook gewoon strafbaar wordt.

Toch is de grens tussen belastingontduiking en belastingontwijking iets waar volgens Cobham regelmatig over gediscussieerd wordt. "Elke dag probeert er ergens wel een stel advocaten te beargumenteren dat is iets is gedeclareerd via een legitieme ontwijkingstechniek, en zegt de tegenpartij dat er sprake is van fraude. En elke dag moet een rechter dus bepalen welke partij gelijk heeft en of er daadwerkelijk sprake is van fraude."

Het komt er dus op neer dat als je zorgt dat je net als de Britse komiek Jimmy Carr of OJ Simpson gewoon een hele goede advocaat hebt, je eigenlijk met alles wel weg komt. Daarom is er volgens Cobham dus een enorm grijs gebied. En dat grijze gebied wordt nog ondoorzichtiger als het zich op een tropisch belastingparadijs bevindt.

Er is in principe niks mis met het hebben van een offshore of buitenlandse bankrekening. Zoals Cobham opmerkt, is "elk land het buitenland van een ander land, en ben je altijd wel offshore van ergens anders." Maar als je een Zwitserse bankrekening hebt op naam van een bedrijf in Panama, dat onder leiding staat van iemand die toevallig dezelfde naam heeft als het schoothondje van je vrouw, wordt het steeds lastiger om te claimen dat je nergens wat vanaf wist en dat dat allemaal toeval is.

Als je zoveel moeite doet om je zuurverdiende centen ergens te bewaren heb je waarschijnlijk ook wel wat te verbergen. De gemiddelde miljardair investeert niet in een bananenrepubliek tenzij hij een enorme hoeveelheid belasting probeert te ontwijken in zijn eigen land. "Dat is slecht voor de maatschappij," zegt Cobham. "Het proces is slecht, niet de offshore account. Het gaat erom dat de mensen die bij dit soort praktijken betrokken zijn iets te verbergen hebben en er alles aan doen om dat niet te laten blijken."

En je hoeft bij belastingparadijzen echt niet alleen aan tropische oorden te denken. Sommige van de grootste bedrijven hebben hun eigen postbusadres bij een willekeurig kantoorgebouw in Nederland. Je kunt zelfs in Amerika terecht als geniepige belastingontwijker. Zo kun je in de Amerikaanse staat Delaware erg goed je geld wegstoppen. Volgens sommigen is het zelfs nog beter als belastingparadijs dan de Kaaimaneilanden.

Wat kunnen we dan doen om te voorkomen dat er overal van deze belastingparadijsjes ontstaan? Volgens Cobham moeten we beginnen met het opzetten van publieke registers die een "automatische uitwisseling van belastinginformatie" garanderen. Het bankgeheim in Zwitserland is bijvoorbeeld al zo goed als verdwenen door de belastingovereenkomst die het land sloot met de Europese Unie. Zodra een burger uit een EU-lidstaat een rekening opent in Zwitserland, melden de Zwitsers dit automatisch aan de belastingdienst van zijn of haar eigen land.

Ja. Zodra de officiële onderzoeken zijn afgerond, zullen we waarschijnlijk veel rijke en machtige mensen in handboeien zien door de Panama Papers. In de Panama Papers zijn namelijk niet alleen details van belastingontwijking te vinden, maar ook gevallen van witwaspraktijken, afkoopsommen, en chantage – wat allemaal natuurlijk wel illegaal is.

Daarnaast hebben belastingparadijzen ook in het verleden rijke mensen vaak problemen bezorgd. Zo had de eerder genoemde Bernie Madoff op verschillende schimmige lokaties geparkeerd, en zit hij nu voor de rest van zijn leven achter de tralies. Ook zakenman Paul Bilzerian, die vast heeft gezeten voor verzekeringsfraude, had in de jaren tachtig veel van zijn geld verstopt bij offshore belastingparadijzen. Toch lijkt het erop dat zijn familie die fraudeveroordeling prima te boven is gekomen, zeker als je kijkt naar de levensstijl die zijn zoon en instagramster Dan Bilzerian erop nahoudt.

Op een veel grotere schaal schat de voormalige Griekse minister-president George Papandreou dat het land geen bail-outs nodig had gehad als er niet 21 biljoen dollar (zijn schatting, niet de onze) was weggesluisd uit het land naar belastingparadijzen over de hele wereld. Als er geen belastingparadijzen bestonden, had Griekenland wellicht de grootste financiële crisis van de 21 ste eeuw kunnen vermijden.

Niet zoveel. David Cameron zal voorlopig gewoon op zijn plek blijven als premier van het Verenigd Koninkrijk. "Het is gênant voor Cameron," zegt Cobham. "Maar voor zover wij kunnen zien, zijn de betalingen die hij ontving en de declaraties aan de belastingautoriteiten allemaal legaal. Ik denk dat de enige fout die hij heeft gemaakt is dat hij niet toegeeft dat het bedrijf van zijn vader was opgezet voor belastingontduiking."

De minister-president van IJsland, Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, is al opgestapt nadat de Panama Papers hadden onthuld dat hij en zijn families miljoenen hadden weggestopt op offshore accounts. Hij nam de beslissing na een serie van demonstraties en protesten; de soort burgeracties waar sommige politici wel door geraakt worden, maar strengere heersers zich niks van aantrekken. Zo zal Vladimir Poetin, die ook geïmpliceerd is in de Papers, zich niks van een paar demonstranten aantrekken.

Sinds de Panama Papers werden gelekt stelt de wereld zich veel vragen. Zullen wereldleiders hun rijkdommen in offshore accounts blijven verstoppen? Zullen tropische eilanden blijven functioneren als ongecontroleerde spaarpotjes? Zullen de rijken der aarde zich in duizend bochten blijven wringen om maar zo min mogelijk te hoeven bijdragen aan onderwijs, het zorgstelsel en andere dingen die met belastinggeld worden betaald?

Helaas is het antwoord daarop: ja, waarschijnlijk wel. Maar het lijkt er wel op dat dingen aan het veranderen zijn. De demonstraties in onder andere IJsland, Engeland en Oekraïne laten zien dat de burgers het belastingontwijkende gedrag van hun leiders niet meer pikken. Niet alle protesten bereiken misschien evenveel, maar ze laten wel zien dat gewone mensen zich kwaad maken over belastingontduiking. Zoals Cobham benadrukt: "Dit gaat om verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid, en niet om regelrechte criminaliteit. De woede van het publiek gaat meer over een breder gevoel dat de elite zich niks aantrekt van de regels waar wij ons wel elke dag aan moeten ."

Maar dit is toch eigenlijk allemaal niks nieuws? Is het niet zo dat de woede over belastingontduiking gewoon een beetje was weggezakt in de afgelopen jaren totdat er weer iets over in het nieuws kwam? Van de Occupybeweging tot de eis dat Cameron aftreedt – het gaat nog altijd over financieel verraad door de machtige elite. De huizenmarkt is ingestort en we zijn door een enorme recessie gegaan, maar de zakenmannetjes die er verantwoordelijk voor waren hebben hun geld wél veilig gehouden en weggesluisd in het complexe systeem van legaal belastingvoordeel en belastingparadijzen. De Britse premier heeft een half miljoen aan erfenis gekregen van zijn ouders. Van Poetin wordt geschat dat hij rijker is dan God en dat hij met Wendi Deng aan het daten is. Kortom, misschien is het systeem inderdaad wel gewoon kapot. Is het misschien zelfs zo kapot dat het eigenlijk niet gerepareerd kan worden?

Volgens Cobham valt het gelukkig allemaal wel mee. "Ik denk juist dat we binnenkort de allergrootste verandering tot nu toe gaan meemaken, want ik denk niet dat de woede weg zal zakken. Mensen eisen nu echt een transparanter systeem. Politici zullen zeker tegenstribbelen, maar na twee of drie jaar komen we er wel."