Het grote Foucaultverzicht 2015: het jaar in Michel Foucault

Michel Foucault is een van de meest invloedrijke en geciteerde wetenschappers van de vorige eeuw. Hoewel hij in 1984 overleed, komen zijn theorieën nog dagelijks overal ter sprake. Dat is niet zo gek, want hij had over alles wel iets te zeggen, en niet zelden sneed het een ongekende hoeveelheid hout.

Daar kun je overigens goed gebruik van maken. Als je onverhoopt terechtkomt in een intellectueel debat waarbinnen je geen sprankelende uitspraak paraat hebt, reageer dan steevast met: "Ah, ja, daar heeft Foucault ook een keer wat over gezegd." Het klopt vrijwel altijd, en je gesprekspartners zullen je respectvol en bevestigend toeknikken. Deze tactiek werkt ook in gesprekken over meer alledaagse zaken, zoals dierentuinen of stamcelonderzoek.

Hoewel Foucault een heleboel verschillende dingen te zeggen had, draaien zijn meeste en belangrijkste theorieën om macht. Dit concept reikt verder dan je misschien op het eerste gezicht zou denken. Volgens Foucault reguleert macht het gedrag van de mens, en in La vérité et les formes juridiques (een lezing die hij gaf in 1974) stelde hij dat macht aanwezig is op alle niveaus van sociale relaties. Macht is dus niet alleen een politie-agent die iemand arresteert, maar bijvoorbeeld ook hoe er online wordt gereageerd op mensen met een lichaam dat niet aan een bepaalde norm voldoet.

Het leuke aan Foucault is dat scenario's die hij decennia geleden voorspelde vaak vrij nauwkeurig overeenkomen met hoe onze maatschappij, waar social media en surveillance hoogtij vieren, er nu uitziet. Om te vieren hoe relevant Foucault nog steeds is, volgt hier het grote Foucaultverzicht 2015, inclusief meerdere filosofische wowmomenten.

De gebeurtenis: In Eindhoven werd deze zomer het CityPulse-project gelanceerd, met als doel de veiligheid in uitgaansgebied Stratumseind te vergroten. Dit project omvatte het ophangen van camera's die zijn uitgerust met microfoons en software, waardoor het systeem op de hoogte is van hoeveel mensen er zijn, en hoe die zich bewegen. Wanneer het systeem op basis van beeld- en geluidregistraties vermoedt dat een situatie uit de hand dreigt te lopen, is het in staat om zelf de politie te waarschuwen.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
In zijn boek Discipline and Punish (1975) gebruikt Foucault het panopticon, een gevangenismodel, als metafoor voor moderne 'disciplinaire' maatschappijen waarbinnen oberservering en regulering van menselijk gedrag centraal staan. Het panopticon werd in de 18e eeuw ontworpen door de Engelsman Jeremy Bentham, en is een gevangenis waarbij een uitkijktoren zicht heeft op alle gevangenen, die niet kunnen zien of ze vanuit de toren worden geobserveerd. Zo ontstaat preventieve zelfcensuur, ook op momenten dat ze eigenlijk helemaal niet bekeken worden.

De surveillance van CityPulse maakt van Stratumseind een geautomatiseerd panopticon, waarbinnen mensen constant in de gaten worden gehouden. De geavanceerde camera's zullen er volgens Foucault voor zorgen dat mensen bewust en onbewust hun gedrag aanpassen, of er nu iemand meekijkt of niet. In de praktijk betekent dit dat je twee keer nadenkt voor je huppelend de straat over gaat, wat je niet zou moeten doen, want huppelen is leuk en chill.

De gebeurtenis: Na de aanslagen in Parijs en recenter in San Bernardino, in de staat Californië, pleitte de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump ervoor alle moslims de toegang tot de Verenigde Staten te ontzeggen, waaronder ook Amerikaanse moslims die toevallig het land uit zijn. Omdat het een nogal fascistisch en dom idee is werden veel mensen boos. Omdat het een nogal fascistisch en dom idee is kon het ook rekenen op veel steun, zo bleek bijvoorbeeld uit een poll van NBC News/Wall Street Journal.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
In zijn artikel La sécurité et l'État (1977) stelde Foucault dat terrorisme contraproductief is, omdat het zij die worden aangevallen alleen maar versterkt in hun eigen wereldbeeld, en dus niet leidt tot meer wederzijds begrip. Als het doel van een aanslag is om gehoord te worden, zou je kunnen zeggen dat het er volgens Foucault juist toe leidt dat je minder gehoord wordt. Ook stelde hij in het artikel dat terrorisme handvatten biedt aan leiders om meer repressieve maatregelen door te voeren. Beide dingen zien we hier gebeuren. Trump isoleert en dehumaniseert – vanuit zijn wereldbeeld – alle moslims wereldwijd, en roept tegelijkertijd op tot meer maatregelen om burgers te onderdrukken, dit keer in de vorm van een nationaal deurbeleid. Een beleid dat overigens ook in veel Nederlandse horeca gevoerd wordt, al doen onze uitsmijters net alsof ze sportschoenen weigeren in plaats van moslims.

De gebeurtenis: Dit jaar kwam de Apple Watch op de markt. Het horloge houdt bij hoeveel je loopt en beweegt, hoeveel calorieën je verbrandt, en moedigt je aan meer te bewegen.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
Foucault noemt technieken en strategieën die mensen gebruiken bij het construeren en waarderen van hun zelfbeeld 'technologies of the self', waar hij dieper op inging tijdens zijn colleges voor een gelijknamig vak dat hij in 1982 gaf aan de Universiteit van Vermont. Het streven van de mens naar een goede gezondheid is onderdeel van deze technologies of the self. Een onderliggende norm die ten grondslag ligt aan de functies van de Apple Watch, is dat we als mens aan onszelf een verplichting hebben gezond te leven.

De Apple Watch kunnen we in Foucaulttaal zien als een object dat macht uitoefent door middel van zelfobservatie en het verlangen naar een zogenaamd perfect lichaam. Waar ze bij Apple echter niet over hebben nagedacht is dat je helemaal geen perfect lichaam meer nodig hebt als je al in het bezit bent van een ultieme hunk&babe-magneet zoals de Apple Watch.

De gebeurtenis: Dit jaar schafte China officieel de eenkindpolitiek af, die ze in 1979 introduceerden om de bevolkingsgroei te temperen. Goed nieuws, want broers en zussen zijn in essentie replica's van jezelf waar je bier mee kunt drinken. Fantastisch, dus.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
In L'Histoire de la sexualité (1976) gebruikt Foucault 'bio-power' als verzamelnaam voor onder andere de technieken die worden gebruikt bij het controleren van bevolkingsgroei, en dat deze vorm van macht een belangrijk onderdeel is geweest van de opkomst van het kapitalisme, omdat die opkomst niet plaats had kunnen vinden zonder het afstellen van populaties op economische processen. In The Birth Of Biopolitics (1978) stelde hij dat dit soort macht en controle over het menselijk leven de essentiële vorm van macht is in het moderne politieke landschap.

Hoewel Foucault bio-power dus definieert als een essentiële vorm van macht, toont het afschaffen van de eenkindpolitiek dat deze macht grote beperkingen kent. Ongewenste gevolgen van de eenkindpolitiek, zoals een scheefgroei in de man-vrouwverhouding (die ontstond omdat sommige Chinezen liever een zoon hadden dan een dochter) hebben er mede voor gezorgd dat het beleid nu is opgeheven.

De gebeurtenis: Het is fijn dat je via social media getuige kunt zijn van de levens van vrienden, maar aan het bijhouden van snaps hadden we dit jaar een dagtaak. De app leek een beetje op zijn retour, maar wie nu alles wat zijn/haar vrienden meemaken wil zien, houdt nauwelijks tijd over voor belangrijkere dingen, zoals Netflix.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
Het Eindhovense CityPulse-project liet zien dat Foucaults ideeën over panopticons ook toepasbaar zijn op onze buitenwereld. Snapchat gaat nog een stap verder, omdat het een viruteel panopticon is waar we ons vrijwillig aan onderwerpen – in behapbare fragmenten van 1 tot 10 seconden. Het idee van onze maatschappij als arena waarbinnen we constant worden geobserveerd hebben we inmiddels zo geïnternaliseerd, dat bij applicaties als Snapchat juist de afwezigheid van zichtbaarheid bij sommigen zorgt voor onrust, in plaats van andersom. Deze onrust kan leiden tot tsunami's aan selfies.

Screenshot via

De Gebeurtenis: Utopia, het sociale experiment van John de Mol waarin een groep mensen een ideale samenleving probeert te verwezenlijken, was ook in 2015 het hele jaar op televisie. In het SBS-programma wordt vooral veel ruzie gemaakt. Zoveel zelfs, dat Patty Brard het niet langer uithield, en de kandidaten deze week een open brief schreef.

Wat heeft dit met Foucault te maken?
Foucault zei in Revolutionary Action: "Until Now" (1977) dat het ontwerpen van een nieuw gewenst sociaal systeem alleen zal leiden tot een systeem dat nog steeds onderdeel is van het probleem. Dat blijkt hier ook: Utopia ontpopt zich niet tot nieuwe, ideale samenleving, maar is uiteindelijk gewoon weer een kutprogramma van John de Mol.

Het levenswerk van Foucault vond behalve in de bovenstaande voorbeelden zijn weerklank in ontelbare andere grote en kleine gebeurtenissen dit jaar. In oktober had ik bijvoorbeeld het zelfregulerende idee om drie keer per week te gaan hardlopen, waar ik na een halve week mee stopte toen ik besefte dat ik slechts probeerde te beantwoorden aan wat de disciplinaire maatschappij van mijn lichaam vroeg. Dankjewel nog Michel, voor dit belangrijke inzicht.