Je leeft zodat je je kan afvragen waarom je leeft

Zo, da's ook weer een probleem minder. Geen reden meer om 's nachts nog wakker te liggen, starend naar het plafond, terwijl je de zin van het leven ligt te overpeinzen of de omvang van het Universum probeert te bevatten. Voortaan kun je namelijk verlichting halen uit het feit dat juist dat geknies over het leven an sich wel eens de zin van het bestaan zou kunnen zijn. En dus kun je na een kwartiertje of wat piekeren weer met een gerust hart gaan slapen.

Die extra uurtjes rust heb je te danken aan de knappe koppen der aarde, die de kosmologische tak van de natuurkunde bedrijven. Zij berekenden en beredeneerden deze handige, elegante oplossing voor al je toekomstige existentiële minicrises. Laat me dus allereerst een stukje kosmologische natuurkunde behandelen, om uit te leggen hoe ze hier precies op zijn gekomen, en natuurlijk omdat het hartstikke interessant en verrijkend is.

Het heelal waarin wij leven is – gelukkig – nog niet zodanig ineengestort dat alle massa terug is te vinden in een piepklein puntje. Het is ook nog niet zo extreem uitgedijd dat alles zó ver uit elkaar ligt dat we in de verre ruimte-omtrek geen enkele ster meer kunnen zien. En dat komt goed uit, omdat beide scenario's onze levens behoorlijk onmogelijk hadden gemaakt.

Toch zijn deze scenario's niet zo onwaarschijnlijk als je op dit moment zou denken. Sterker nog: het is eigenlijk best toevallig dat de dichtheid van het heelal precies zó groot is, dat we nu de geneugten van het leven mogen ervaren. Als deze dichtheid namelijk vlak na de Oerknal meer dan 1 op 10⁶² had afgeweken van de daadwerkelijke waarde, dan was leven nooit mogelijk geweest. 1 op 10⁶² is echt heel klein. Ter illustratie: als vijf willekeurige personen op aarde een getal in hun hoofd nemen tussen de 1 en de 350 is de kans dat je in één keer de juiste personen uit de mensheid kiest en vervolgens de juiste getallen in hun hoofd raadt, groter dan 1 op 10⁶². Het is dus echt te absurd voor woorden dat deze waarde zó dichtbij de juiste ligt. Absurd als een tornado die door een gigantische schroothoop raast en in het proces toevallig een Boeiing 747 in elkaar zet uit de aanwezige meuk. WTF, heelal?!

Een aantal kortere voorbeelden die dezelfde minuscule kans op leven illustreren:

• Als de gravitatieconstante 1 op 10⁴⁰ zou afwijken, zouden sterrenstelsels waarin leven mogelijk is, niet kunnen bestaan.

• Als neutronen niet precies 1,001 keer zo zwaar zouden zijn als protonen, zouden alle protonen zijn vervallen tot neutronen of vice versa. En zou leven dus ook onmogelijk zijn.

Er zijn tientallen kosmische constanten die afgesteld lijken te staan om leven mogelijk te maken. De meest gevoelige is de kosmologische constante. Wat dit precies is, laat ik even in het midden, maar als-ie meer dan 1 op 10¹²⁰ zou afwijken, zouden we nooit bestaan. Er zijn 10⁸⁰ atomen in het deel van het Universum dat we kunnen waarnemen, om nogmaals eens te illustreren hoe belachelijk dit getal is. Dus is het hartstikke bijzonder dat jij er bent, als mens, zodat jij je bijvoorbeeld af kan vragen waarom je überhaupt bent geschapen. Maar ook je wachtwoorden kan vergeten, je kleine teen kan stoten aan een oud meubel en natuurlijk dit artikel kan lezen.

Je zou alle mogelijkheden voor de constanten van het heelal kunnen zien als een gigantisch dartbord dat de hele Melkweg bestrijkt, en de voorwaarden die nodig zijn voor leven als een vakje op dit bord ter grootte van een goeie vierkante centimeter. Vervolgens gooi je van vele miljoenen lichtjaren afstand een dart richting het bord. Als het pijltje in het ene vakje belandt, heb je zowaar leven. Anders niet. Het kan toch haast geen toeval zijn dat het vakje daadwerkelijk wordt geraakt?

Op dit moment hoop ik dat je op z'n minst beseft hoe bijzonder is dat we bestaan, want dat had eigenlijk niemand van tevoren kunnen voorspellen. Maar wat kunnen we hier nou uit afleiden? Draait er daadwerkelijk iemand aan de knoppen om het universum te finetunen? Ikzelf, en anderen met mij, weiger te geloven dat de we allemaal maar het resultaat zijn van een kosmische scheet met toevallig de juiste chemische samenstelling. Maar religieus ben ik bepaald ook niet.

Het antwoord schuilt in de volgende vraag: wat is het daadwerkelijke verschil tussen ons Universum en een universum waarin een van al die kosmologische constanten een tikkie anders zou zijn en er dus geen leven welig in het rond tiert? Juist precies wat ik zojuist boven beschreef: al die waarnemingen en metingen aan het universum zelf! Die zouden namelijk in een dergelijke wereld niet plaats kunnen vinden. Als de omstandigheden net iets anders waren geweest, waren wij nooit aanwezig geweest om dit daadwerkelijk te aanschouwen! Ergo, van alle mogelijke heelallen, parallel of niet, moeten wij wel leven in hetgene waarin al die voorwaarden kloppen. Als deze nu, in de huidige wereld, niet adequaat zouden zijn, waren we waarschijnlijk op een ander moment ergens anders. Heel logisch toch?

Dit noemt men het antropisch principe en zou je nachtrust aanzienlijk moeten verbeteren.

Er zijn mensen die dit alsnog aangrijpen om het evangelie van een hogere macht, bijvoorbeeld in de gedaante van een God, te verkondigen: God heeft dit heelal blijkbaar zó geschapen dat wij er kunnen zijn. Echter, er zijn ook natuurkundigen die hier een extreme vorm van kwantummechanica aan koppelen: als iets niet wordt waargenomen bestaat het niet, dus een heelal kan enkel bestaan als het wordt waargenomen. Daarom is juist louter een universum met de huidige eigenschappen mogelijk, want dit is de enige soort die kan worden waargenomen. Een heelal zonder waarnemers kan simpelweg niet bestaan.

En een van de waarnemers in dit ijdele, zichzelf continu bekijkende heelal ben jij! Jij bestaat om de boel waar te nemen en, inherent daaraan, te beseffen dat je bestaat. Die filosofische beslommeringen van je vormen ironisch genoeg het nut van jouw zijn. In plaats van je futiel te lopen voelen omdat je in zo'n kolossale wereld leeft, kun je het daarom beter omdraaien: de wereld is zo kolossaal als gevolg van alle variabelen die zo zijn afgesteld dat jij vanuit sterrenstof in staat was te ontspruiten. Jij bent het kleine, observerende lichtpuntje dat het heelal nodig heeft en verdient. Jij bent het getal 42!

De wetenschap dat het prachtige alles om je heen helemaal is afgestemd op jouw persoontje, is toch iets om te bewonderen, of om op z'n minst een knus gevoel van te krijgen. En het enige wat je ervoor hoeft te doen is af en toe een beetje slaap inruilen voor gemijmer over het (gebrek aan) nut van dit alles. Maar blijf niet te lang liggen peinzen, want dat is helemaal niet nodig.