Een nieuwe expo in Utrecht richt zich op maar één ding: mensenhaar

De nieuwste tentoonstelling van het Centraal Museum Utrecht is alles behalve een kale bedoeling. Er bevinden zich ongeveer tweehonderd kunstwerken die stuk voor stuk vrijwel volledig uit mensenhaar bestaan, van haarjassen tot behaarde naaldhakken. HAAR! Menselijk haar in mode en kunst luidt de weinig verhullende titel. In de hele ruimte ligt meer dan drie ton aan mensenhaar, afkomstig van hoofden van over de hele wereld.

Sommige kunstobjecten hebben een aardig aaibaarheidsgehalte, maar er zitten ook werken bij die er op het eerste gezicht niet zo fris uitzien. En dat laatste is ook eigenlijk precies het punt: het doel is om bezoekers een “andere, genuanceerdere kijk op menselijk haar [te] bieden.” We zouden minder moeten walgen van ons haar, is de boodschap: het is harstikke handig spul.

Om inzicht te krijgen in hoe zwart-wit onze blik op mensenhaar blijkbaar is, belde ik met conservator Ninke Bloemberg. Ze praatte me bij over de meest opvallende trends binnen de hedendaagse haarkunstwereld.

De inspiratie voor HAAR! gaat terug naar een jaar geleden, toen Bloemberg in het depot van het museum een aantal negentiende-eeuwse haarsieraden aantrof – juwelen waarin een paar haarlokken van een geliefde of familielid zijn verwerkt. In de westerse wereld was het destijds vrij normaal om deze te dragen, maar tegenwoordig is dat wel anders. “Het is best vreemd dat mensenhaar nu vaak als iets smerigs gezien, als je bedenkt dat het vroeger gewoon als intiem, liefdevol aandenken werd gebruikt,” zegt Bloemberg. “En waarom ook niet – het is niet alleen heel sterk materiaal, maar ook ontzettend persoonlijk.”

Veel kunstenaars en ontwerpers lijken het hiermee eens te zijn, gelet op de gigantische hoeveelheid materiaal die ze vervolgens wist te verzamelen. “De expositieruimte is duizend vierkante meter groot, maar we hebben zoveel haarkunstwerken gevonden dat we nog wel vier of vijf andere zalen hadden kunnen vullen.”

Veel van deze kunstenaars gebruiken het haar van mensen uit hun directe omgeving. De Amerikaanse Jenine Shereos maakte bijvoorbeeld een soort boomblaadje van de haren van haar dierbaren. “Ze heeft de nerven van het blad heel duidelijk tot uiting laten komen,” vertelt Bloemberg. “Dat verwijst naar de bloedsomloop van het lichaam. Ze ziet het als een herinnering dat ze genoeg tijd moet besteden aan haar vrienden en familie.”

Melanie Bilenker gebruikt vooral haar eigen haar. Ze legt kortstondige herinneringen vast, subtiele handelingen uit het dagelijks leven. Hoe je dat soort dingen uitbeeldt met haren? Gewoon, door ze te borduren.

En als je kunt schetsen met je eigen haar, dan kun je er ook best mee schrijven. Masako Takahashi kan er zo een heel dagboek mee vol krijgen.

Ook zijn er kunstenaars die een maatschappijkritische noot laten gelden, zoals de Chinese Zhu Tian. Haar werk ‘Babe’ bestaat uit een paar siliconen pumps waar kleine, donkere haartjes uit groeien. “Ze speelt met het idee van aantrekkelijkheid,” licht Bloemberg toe. “Vrouwen op hoge hakken worden normaal gesproken als sexy geassocieerd, maar vind je dat ook nog als er haar uit groeit? Voor veel mensen zijn haren zo vies dat ze zelfs naaldhakken van hun sensualiteit kunnen ontdoen.”

Als je je bedenkt hoeveel mensen er dagelijks naar de kapper gaan, dan zou je je ook kunnen bedenken dat er op de wereld in principe een enorme berg haar beschikbaar is, een berg die zichzelf continu aanvult. Het punt is alleen dat we niet zo goed weten wat we daar mee aan moeten. Mensenhaar is stevig, dat zeker, en tegelijkertijd lekker zacht. Maar wat dan nog?

Je kunt er bijvoorbeeld vloerkleedjes van maken, zo liet de Belgische ontwerper Veerle Tytgat zien met haar afstudeerproject ‘(G)(H)aren’ in 2011, waarvoor ze mensenhaar spinde en weefde. Of lekkere warme dekens, zoals de Servische kunstenaar Zoran Todorovic een aantal jaar geleden bewees. In 2009 bezocht hij een paar maanden lang kappers in zijn geboorteland, en verzamelde hij het haar van zo’n 240.000 mensen. Het resultaat: 1.200 vierkante meter aan mensenhaardekentjes. “Aan de ene kant wil hij ons laten nadenken over alternatieve bronmaterialen, maar aan de andere kant gaat dit werk ook over identiteit,” zegt Bloemberg. “Hij verzamelde letterlijk het DNA van zijn land.”

Geïnspireerd op dit laatste werk, wordt ook de bezoeker van HAAR! aan het einde van de tentoonstelling de mogelijkheid geboden om een stukje haar te doneren. Van alle lokjes die in de loop der tijd wordt verzameld, zal een gecrowdsourcete haarjas worden gemaakt.

De tentoonstelling HAAR! is vanaf morgen te zien in het Centraal Museum Utrecht. Kijk op de website voor meer informatie.