Zwarte Piet is groot gemaakt door racisme

Hoewel een hoop dingen dit jaar anders zijn aan het Sinterklaasfeest, is veel ook hetzelfde. Nog steeds zijn er gemeentes die vasthouden aan Zwarte Piet. VICE brengt in kaart op welke plekken de pijnlijke karikatuur nog in stand wordt gehouden.

Het is 2020 en nog steeds is er discussie over Zwarte Piet. Voor die discussie is het niet altijd even constructief om de geschiedenis erbij te halen, want dat niet-witte kinderen zich buitengesloten voelen omdat ze worden uitgescholden voor Zwarte Piet zou al genoeg reden moeten zijn om de fantasiefiguur te updaten. 

Maar kijken naar de geschiedenis kan wel een heleboel verhelderen. Je ziet dan bijvoorbeeld dat buitensluiting al bijna een eeuw blijkbaar níet genoeg reden is om Piet aan te passen – ondanks de vele vriendelijke en dringende verzoeken. De geschiedenis leert ons ook dat het Sinterklaasfeest vroeger om de haverklap veranderde. Dat zou je een traditie kunnen noemen die al veel ouder is dan de huidige Zwart Piet. Zo wordt pijnlijk duidelijk dat mensen die nu hun ‘kinderfeest’ verdedigen tegen ‘Randstedelijke drammers’, een versie van Zwarte Piet hanteren die waarschijnlijk juist tot stand kwam vanwege Randstedelijke drammers.

Om je kennis over de Sinterklaastraditie bij te spijkeren maakten we daarom een overzichtelijke tijdlijn van de geschiedenis van Zwarte Piet. 

Er zijn aanwijzingen dat er al sinds de prehistorie allerlei sjamanistische rituelen worden opgevoerd die enigszins op het sinterklaasfeest lijken, waarbij de rol van Piet door een dier zou worden gespeeld. Zo zouden Sint en Piet afstammen van een begeleider met een beer. Tijdens de midwinterfeesten van de latere Germanen staat de god Odin (in het Nederlands: Wodan) centraal, een man met een baard die twee zwarte raven als helpers heeft.

In de middeleeuwen probeert de katholieke kerk oudere rituelen onder te brengen bij de festiviteiten rondom haar eigen heiligen. Negentiende-eeuwse onderzoekers zien in Sint Nicolaas dan ook een christelijke versie van Wodan. Daarbij moet worden opgemerkt dat men in die tijd heel erg graag dingen terug probeert te leiden tot oude mythologie. Hoe dan ook bewijzen de Germanen en de sjamanen dat je ook zonder racisme prima een traditioneel en knus winterfeest kan vieren.

Sint Nicolaas, de bisschop van de stad Myra in Turkije, wordt na zijn dood een steeds populairdere heilige. Soms wordt hij alleen afgebeeld, soms in het gezelschap van een bedwongen duivel. Het doet denken aan de demoon Krampus die nog steeds elk jaar rond Kerstmis in Oostenrijk rondspookt om mensen te slaan met een stok. 

Later worden de Sint en andere bisschoppen op afbeeldingen geassocieerd met Moren, omdat de katholieken en de islamitische Moren jarenlang vochten om Spanje. Echt gezellig is het dan al niet meer. 

In ieder geval vanaf de zeventiende eeuw speelt Sint Nicolaas een rol bij de opvoeding van kinderen in Nederland. Sint komt meestal alleen en is een enge man. Rammelend met kettingen en schreeuwend met holle stem maakt hij de kinderen bang. Hij ziet er lang niet altijd uit als de brave bisschop die we nu kennen. Soms heeft Sint zelf een met roet zwart gemaakt gezicht. Tijdens de Reformatie proberen protestanten tevergeefs een einde te maken aan al deze barbaarsheid. 

De Amsterdamse schoolmeester Jan Schenkman publiceert in 1850 het boekje Sint Nicolaas en zijn knecht, waarmee hij probeert de bestaande, wilde Sinterklaastradities acceptabeler te maken voor de burgerij. Schenkman (die je ook kunt kennen van zijn antisemitische boekjes) geeft de Sint een zwarte knecht. Daarmee grijpt hij waarschijnlijk terug op het zestiende-eeuwse motief van de zwarte bediende uit de schilderkunst, dat in de negentiende eeuw een revival kent. De zwarte bediende is in deze schilderijen een contrasterend luxe decorstuk bij welgestelde witte mensen.

Schenkmans boekje wordt over het algemeen beschouwd als de geboorte van de huidige Zwarte Piet. Hoewel eerdere ‘beschavingsoffensieven’ faalden, wordt deze versie van het sinterklaasfeest binnen een halve eeuw een onontkoombare hit. Alleen op de Waddeneilanden laten ze deze randstedelijke hype niet toe en houden ze tot op de dag van vandaag vast aan ruige varianten van het feest. 

Wie op dat moment als slaaf op een plantage werkt, moet vaak een contract tekenen waarin is vastgelegd dat diegene nog tien jaar extra moet werken om de vrijheid te ‘verdienen’.

De slavernij is daadwerkelijk afgeschaft. In ditzelfde jaar begint ook een trend waarbij publieke sinterklaasintochten worden georganiseerd. De zwarte knecht, die aan het begin van de twintigste eeuw als Zwarte Piet bekend komt te staan neemt in de loop van tijd de roe van Sint over, zodat de goedheiligman zichzelf volledig kan richten op zijn goedheilige bezigheden.

Het is aannemelijk dat het van oorsprong Amerikaanse blackface-theater de bestaande traditie beïnvloed heeft. Daarbij schminkten witte acteurs zich zwart, stiften ze hun lippen rood en haalden ze rare streken uit om zwarte mensen belachelijk te maken. Het was een treurige vorm van variété die rond de afschaffing van de slavernij ontstond, doordat witte racisten het niet konden verkroppen dat zwarte mensen steeds meer rechten kregen. Er waren in de tweede helft van de negentiende eeuw verschillende vormen van blackface te zien in Nederlandse schouwburgen. 

Het zal nooit honderd procent duidelijk zijn hoe de fantasiefiguur van Zwarte Piet precies ontstond, maar het is een feit dat hij racistisch gedrag uitlokt. In 1927 staat een zwarte man terecht voor het slaan van een witte havenarbeider. In het rechtbankverslag geeft hij als reden dat de havenarbeider hem had uitgescholden voor Zwarte Piet. Het is een van de eerst gedocumenteerde gevallen van stereotypering gerelateerd aan Zwarte Piet, en de boosheid die dat oproept. In het verslag staat dat het volgens de man ook in de jaren twintig al voortdurend gebeurt dat zwarte mensen worden uitgescholden voor Zwarte Piet. 

De Groene Amsterdammer publiceert het ‘Negernummer’, waarin naast allerlei neerbuigende bespiegelingen van witte auteurs op zwarte cultuur bijvoorbeeld ook twee artikelen van Lou Lichtveld zijn opgenomen, een van de eerste Surinaams-Nederlandse journalisten in Nederland, over Afrikaanse talen en jeugdherinneringen. Melis Stoke (een pseudoniem van de joodse auteur Herman Salomonson) betoogt in het artikel ‘De negers’ dat Zwarte Piet eigenlijk niet meer kan, en dat er opvoedkundig gezien beter voor een ‘zwarte sinterklaas, gediend door een wit knechtje’ gekozen kan worden. Hoewel hij een toonaangevende intellectueel is, komt er weinig discussie op gang. 

Als de Amerikanen Nederland hebben bevrijd van de Duitsers rijdt er een jeep met Afro-Amerikaanse soldaten en een journalist door het land, waarbij ze het figuur Zwarte Piet tegenkomen. “Nooit eerder is het zwarte ras op zulk een geraffineerde manier gehoond,” zeggen de soldaten kwaad. Het kost de journalist veel moeite om hen uit te leggen dat het allemaal maar een onschuldig grapje is.  

Met Zwarte Piet. 

Surinaamse studenten, arbeiders en activisten in Amsterdam organiseren een Sint Nicolaas-bal met een zwarte Sint. Ook maken ze een prent met een zwarte Sint in hun krant De Westindiër.

Een zwarte Sint en een wit pietje staan op de cover van de Panorama, waarin het artikel ‘Sinterklaas 1967: nog altijd geen rassengelijkheid in Nederland’ is opgenomen.

Pino vergelijkt Gerda Havertong met Zwarte Piet in Sesamstraat, waarop Gerda hem uitlegt hoe het zit: “Ik heet Gerda, ook met Sinterklaas. (…) Het is altijd hetzelfde liedje: Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden. (…) Voor veel zwarte mensen, grote mensen en kinderen, is het helemaal geen feest.”

In Amsterdam Zuidoost begint de actiegroep ‘Zwarte Piet = Zwart verdriet’ demonstraties tegen Zwarte Piet en anti-racistische sinterklaasfeesten te organiseren. In 1996 verzamelen ze 1200 handtekeningen voor een verbod op het figuur. Tijdens de intocht in de Bijlmer dat jaar hebben de Pieten allerlei kleuren, waar door omstanders erg negatief op gereageerd wordt. “De meerderheid van de Nederlandse samenleving denkt nog steeds dat zij geen plezier kan maken en hebben met Sinterklaas zonder dat er een racistische karikatuur van de zwarte man en vrouw in de buurt rondhuppelt,” concludeert de actiegroep.

Paul de Leeuw heeft de immens populaire Spice Girls weten te strikken voor zijn sinterklaasuitzending. Als Paul manisch lachend vijf Zwarte Pieten uit de coulissen tovert zijn de popsterren not amused. Mel B. zegt: “You shouldn’t paint their faces. You should get proper black people to do it.” Als Paul wat brabbelt over dat het “onze cultuur” is, maakt Gerri Halliwell hem finaal af: “You should update your culture.”

Activisten Quinsy Gario en Jerry Afriyie worden gearresteerd als ze tijdens de sinterklaasintocht een shirt dragen met ‘Zwarte Piet is racisme’ erop, bij wijze van een kunstproject. De discussie komt daarmee in een stroomversnelling en er ontstaan actiegroepen zoals Kick Out Zwarte Piet, die structureel demonstreren tijdens intochten. 

Geenstijl publiceert een artikel met de titel ‘Ja natuurlijk is Zwarte Piet racisme’, waarin ze alle argumenten vóór Zwarte Piet weerleggen. Nadat ze ermee het wereldnieuws hebben gehaald leggen ze uit dat het artikel ironisch bedoeld zou zijn. Het ligt dus niet altijd aan onbegrip dat mensen vasthouden aan de negentiende-eeuwse Zwarte Piet, soms is het gewoon stoerdoenerij of onwil.

2013: Bijna niemand wil Zwarte Piet aanpassen
Uit een enquête van het Eenvandaag Opiniepanel blijkt dat 89 procent van de mensen er niks in ziet om het uiterlijk van Zwarte Piet te veranderen. In datzelfde jaar start de Verenigde Naties een onderzoek naar de discriminerende tendensen van het Sinterklaasfeest.

2014: Experimenten
Toch wordt er tijdens de intocht in Gouda geëxperimenteerd met andere pieten, zoals de stroopwafelpiet. Ook vindt hier de eerste demonstratie van Kick Out Zwarte Piet plaats. Zeventig van de demonstranten worden gearresteerd.

2016: Nog meer arrestaties
Tijdens de intocht in Maassluis worden tweehonderd anti-zwarte piet-demonstranten gearresteerd, volgens Amnesty onrechtmatig.

2017: De strijd verhardt met de Blokkeerfriezen
Een stel Friezen wil voorkomen dat een bus vol Kick Out Zwarte Piet-demonstranten de intocht in Dokkum bereikt. Ze stoppen met hun auto’s op de snelweg en houden zo de bus tegen. Eén van de friezen, Jenny Douwes, weigerde in debat te gaan of aan tafel zitten met Jerry Afriyie bij RTL Late Night. Afriyie moest dus op een stoel blijven zitten naast de tafel, terwijl hij een van de gasten was van het programma. Bij de Telegraaf mocht ze vertellen dat ze “geen racist” was.  

2019: Zwarte Piet niet meer op de publieke omroep
De publieke omroep kiest vanaf dit jaar voor roetveegpieten tijdens de officiële intocht. Wel zijn er nog steeds alternatieve Sinterklaasjournaals op internet. 

2020: Sinterklaasoptochten gaan niet door
De meeste mensen moeten het dit jaar sowieso zonder Piet stellen omdat het coronavirus intochten onmogelijk maakt. Wel gaan er demonstraties tegen Zwarte Piet door, die af en toe grimmig aflopen vanwege hooligan-achtige tegendemonstranten. Toch is er nog maar een hele kleine meerderheid van het Eenvandaag Opiniepanel tegen het aanpassen van Zwarte Piet: 55 procent, ten opzichte van 71 procent een jaar eerder. Laten we hopen dat de trend doorzet en dat het Sinterklaasfeest eindelijk verlost wordt van het racisme dat een fun kinderfeest verpestte. 

Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met Mitchell Esajas van The Black Archives.