Hoe de complottheorie QAnon wereldwijd doorbrak

“Wat een mooi petje,” zegt Ekman in de video. “Zoals jullie kunnen zien zijn er hier veel Trump-aanhangers. En dat is logisch, want het is een Q-bijeenkomst.”

Het is 11 juli en ongeveer vijftig mensen zijn samengekomen in een klein hotel in Dragsfjärd, dat op twee uur rijden van de hoofdstad Helsinki ligt. Hier wordt namelijk het QAnon-festival gehouden. Als Ekman een bescheiden rondleiding in het hotel geeft, stopt hij bij een man die zichzelf ‘Bono’ noemt. Hij heeft die naam op een stukje ducttape geschreven dat op zijn shirt geplakt zit. Daaronder staat ‘QAnon Army Finland.’

“Dit is het eerste Q-weekendfestival ter wereld,” zegt Bono. 

Dit soort ‘legers’ zitten ook in Europese landen als Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, en in Canada, Japan en Iran. Ze hangen allemaal QAnon aan, de complottheorie dat Donald Trump wordt bedreigd door de deep state, die zou bestaan uit rijke families, politici en beroemdheden die niet alleen verantwoordelijk zijn voor grootschalige kinderhandel, maar ook nog eens COVID-19 gebruiken om hun machtspositie te verstevigen.

De samenzweringstheorie is tijdens de pandemie tot nieuwe hoogten gestegen, doordat mensen over de hele wereld wanhopig op zoek zijn naar houvast. Iedereen is in principe welkom bij de QAnon-gemeenschap, zolang je de kernboodschap maar onderschrijft: dat de wereld naar de knoppen gaat dankzij een stel machthebbers die achter de schermen opereren, en dat zij alleen bevochten kunnen worden door mensen die slim genoeg zijn om dit alles te zien. Oorspronkelijk is de theorie sterk gericht op de Verenigde Staten, maar de bredere ideeën kunnen eigenlijk overal wel worden toegepast. En dat verklaart ook waarom QAnon over de hele wereld zo hard aan het groeien is.

Marc-André Argentino, een promovendus aan de Concordia-universiteit die onderzoek doet naar QAnon en soortgelijke extreemrechtse bewegingen, onderzocht onlangs de activiteit van QAnon op social media. Volgens zijn meest recente analyse (die hij deed voordat Twitter accounts ging blokkeren die complottheorieën van QAnon verspreiden) was de QAnon-gerelateerde content sinds maart op Twitter met 71 procent gestegen, en op Facebook zelfs met 651 procent.

Op Facebook zaten volgens zijn bevindingen 179 groepen met meer dan 1,4 miljoen leden – wat eerst 60 groepen met nog geen kwart miljoen leden waren. Het aantal QAnon-gerelateerde facebookpagina’s is ook verdubbeld, van 63 naar 120 stuks. In april verwijderde Facebook een paar QAnon-pagina’s, maar het groeit nog altijd gestaag.

“De meeste nieuwe groepen en pagina’s lijken internationaal te zijn,” zegt Argentino. “Er zijn niet veel nieuwe Amerikaanse groepen; de grote groepen zijn gewoon harder gegroeid. Het gaat om plekken als Oostenrijk, Denemarken, Hongarije, Polen, Tsjechië, Rusland en Israël.”

“In Duitsland vroegen demonstranten laatst aan Trump of hij ze zou kunnen bevrijden van de Duitse deep state. Dat is fucked up,” voegt hij toe.

Ook de bijeenkomsten die Ekman in Finland organiseert zijn groter geworden. Tien maanden geleden had hij er in Helsinki ook al eentje georganiseerd, waar toen nog maar negentien mensen op afkwamen.

Uiteenlopende theorieën

De beweging ontstond in 2007 op 4chan, een berucht online forum, en heeft zich sindsdien flink verspreid. Het is bekend geworden vanwege de grote hoeveelheid aanhangers, maar ook vanwege de bizarre theorieën die erin rondgaan. Bijvoorbeeld dat er ondergronds massaal in kinderlichamen wordt gehandeld – voor seksuele doeleinden – maar ook dat mensen zoals de Canadese premier Justin Trudeau en acteur Tom Hanks stiekem zijn geliquideerd, en vervangen door dubbelgangers.

De beweging is erg fluïde, in de zin dat de onderwerpen waar aanhangers zich mee bezighouden snel kunnen veranderen. In de VS doen 68 QAnon-aanhangers mee aan de congresverkiezingen, en een aantal maakt goede kans ook. De Republikein Marjorie Taylor Greene bijvoorbeeld, die de eerste ronde won in de staat Georgia. Volgens de krant Atlanta Journal-Constitution bood Greene zelfs haar volgers aan om kennis te komen maken met de QAnon-wereld. Sommige deskundigen zien de beweging als een sekte, waarbij Trump en Q een soort religieuze figuren zijn.

QAnon in Canada

Blain McElra beheert de facebookpagina van QAnon Canada, en ook een aantal andere Canadese QAnon-pagina’s. Hij vertelt VICE dat hij van 400 leden naar 2800 leden is gegaan sinds het begin van de pandemie. 

Zelf kwam hij kort na de eerste posts van Q in 2017 in aanraking met de beweging. Hij hielp mee met het decoderen van zijn boodschappen, door onder andere te bedenken dat ‘Can’ een afkorting is van Canada. Sindsdien is hij helemaal in de ban. Toen hij en zijn vrouw hun baby van tien maanden kwijtraakten, voelde hij zich geroepen om te doen wat hij kon om “een einde aan het lijden, pedofilie en kinderhandel” te maken.

McElra ziet QAnon als wereldwijde beweging, die de VS als startpunt had. “Ik zie de VS als het eerste dominosteentje, en als Trump dat weet op te lossen, zullen ook de andere landen zien wat de gevolgen zijn – en dat de criminelen, politici en bedrijven tot verantwoording worden geroepen. Het is slechts een kwestie van tijd,” zegt hij.

McElra zegt dat hij de beweging zo vredig mogelijk wil houden, en zorgvuldig kijkt welke berichten hij op de pagina’s toelaat. Dat vindt hij echter niet altijd even makkelijk.

“Ik doe hard mijn best om alles rustig te houden, en sta niks toe dat gewelddadig of problematisch is,” zegt hij. “De emoties lopen soms hoog op en mensen zijn gefrustreerd, maar ik vind het belangrijk om alles vreedzaam te laten verlopen.

De pandemie is de voedingsbodem geweest van uiteenlopende complottheorieën. Op ieder sociaal platform worden groepen complotdenkers steeds groter – zelfs op TikTok is een explosie geweest van jonge gebruikers die theorieën in de trant van Pizzagate delen. Anna Merlan, VICE-journalist en auteur van Republic of Lies, een boek over hedendaagse complottheorieën, schreef laatst dat we in een unieke toestand leven die ervoor heeft gezorgd dat bewegingen als QAnon, ufo-jagers en anti-vaxxers samen lijken te smelten.

“Deze pandemie heeft een milieu gecreëerd dat in meerdere opzichten veel onzekerheid en machteloosheid met zich meebrengt,” aldus een rapport van het Media Diversity Institute uit juli. “QAnon heeft helaas geprofiteerd van deze omstandigheden door de omvang van de complottheorie te laten groeien, en misinformatie en nepnieuws te verspreiden over een gezondheidscrisis die zelf al erg ingewikkeld en nog niet opgelost is.”

Travis View, co-host van de populaire Amerikaanse podcast QAnon Anonymous, zegt dat hij over de hele wereld groepen heeft zien ontstaan tijdens de pandemie. Hij denkt dat dit vooral komt doordat mensen een gemeenschapszin hebben – uiteindelijk is dat ook gewoon waar QAnon op neerkomt: een online gemeenschap.

“QAnon lijkt vooral een Amerikaanse complottheorie, maar eigenlijk is het meer een overkoepelende beweging: dus in welke theorieën je ook gelooft, je zult ze aantreffen bij QAnon,” zegt hij. “Mensen voelen zich vooral aangetrokken doordat het een online gemeenschap is van mensen die geen enkele vorm van institutionele kennis vertrouwen.

‘Binnenlandse terrorismedreiging’

QAnon bestaat zeker niet alleen uit lieve mensen. De afgelopen drie jaar zijn aanhangers in verband gebracht met meerdere moorden en andere misdaden, zoals de liquidatie van een onderbaas van de New Yorkse maffia en een vrouw die haar poging om Joe Biden “uit te schakelen” livestreamde. Anderen blokkeerden de Hooverdam met een gepantserde truck, zorgden ervoor dat treinen ontspoord raakten of beraamden bomaanslagen op plekken die satanistisch zouden zijn.

De FBI heeft in een inlichtingenbulletin gezegd dat het “samenzweringstheorieën” als QAnon ziet als binnenlandse terrorismedreiging. “De FBI oordeelt dat deze complottheorieën zeer waarschijnlijk in de moderne informatiemarkt zullen ontstaan, verspreid raken en evolueren, en zowel groepen als individuele extremisten aanzetten tot criminele of gewelddadige handelingen,” aldus het bulletin, waar Yahoo News het eerst melding van maakte.

De internationale QAnon-groepen houden zich niet stil, en werken samen om content te produceren. Argentino zegt gezien te hebben hoe internationale pagina's propaganda vertalen, zoals populaire ‘Q-documentaires’, zodat die met andere regio’s gedeeld kunnen worden. De QAnon-gemeenschap in Quebec werkt bijvoorbeeld samen met Franse groepen door propaganda te vertalen, wat vanuit het Frans weer wordt vertaald naar het Italiaans – aangezien die talen nu eenmaal wat dichter bij elkaar liggen. De Duitse QAnon-gemeenschap helpt ook bij het vertalen van propaganda in Oostenrijk en Denemarken. Het materiaal wordt daarnaast afgestemd per publiek: in Frankrijk is de propaganda bijvoorbeeld socialistischer en seculierder dan in de VS.

“Deze knooppunten beginnen ook hun eigen regio’s te beïnvloeden, en we zien een sterke groei,” zegt Argentino. “Er ontstaan verschillende gemeenschappen, gebaseerd op dezelfde beweging.”

De QAnon-film Out of Shadows werd onlangs vertaald naar andere talen, en wordt nu honderdduizenden keren meer bekeken. Er zijn ook socialmedia-accounts en websites opgericht die puur en alleen het doel hebben om vertaalde artikelen over QAnon te verspreiden, zoals een Franstalig twitteraccount dat bestaat om “niet-Engelssprekenden te helpen om Q te kunnen volgen”. Het account heeft binnen een jaar meer dan tienduizend volgers gekregen.

Uit een recent rapport van het Institute for Strategic Dialogue, een denktank die zich bezighoudt met extremisme, bleek dat Q-gerelateerde hashtags vooral uit de VS komen, maar dat dit aandeel wel is gedaald, wat erop wijst dat “de complottheorie zich internationaal verspreidt”. De vier landen waar de theorieën het meest worden verspreid zijn de VS, het VK, Canada en Australië, gevolgd door Rusland, Indonesië en Duitsland. Het Media Diversity Institute trof ook content aan in het Nederlands, Frans, Duits, Grieks en Hongaars, en zag dat er meer activiteit op social media was gekomen in het VK, Nederland, België, Frankrijk, Canada, Duitsland, Griekenland en Hongarije.

QAnon over de hele wereld

QAnon-adepten duiken overal ter wereld op, ook op plekken waar je het misschien niet zo snel verwacht. In oktober 2019 kwam The Guardian erachter dat een van de vrienden van de Australische minister-president Scott Morrison een bekende QAnon-aanhanger was, wiens vrouw in het kantoor van de president werkte. Eerder dit jaar werd een psycholoog verwijderd uit het medische register van Australië, omdat hij ruim driehonderd posts op zijn professionele blog had geschreven met QAnon-theorieën over pedofiele offers en een poging van de Britse koningin om een coup te plegen in Amerika.

In Duitsland bleek uit een onderzoek van Engelstalige nieuwssite The Local dat een populair Duits youtubekanaal over QAnon sinds maart “exponentieel” was gegroeid, en dat een telegramkanaal van 20.000 naar 110.000 volgers was gestegen. Ook werd een bekende Duitse QAnon-aanhanger gespot tijdens extreemrechtse anti-immigratieprotesten, die georganiseerd waren op Hitlers verjaardag. De controversiële Duitse popzanger en influencer Xavier Naidoo blijkt eveneens Q-theorieën te delen.

In Iran heeft de politieke oppositiegroep Restart connecties met QAnon. Ook zijn er QAnon-volgers in Japan en Zuid-Korea.

Mike Rothschild, een Amerikaanse journalist die veel verslag doet van QAnon en er een boek over schreef, zegt dat hij QAnon-hashtags langs heeft zien komen van over de hele wereld. Hij betwijfelt alleen wel of alle internationale aanhangers beseffen waar de theorie precies uit is ontstaan, of dat ze meedeinen op het sentiment dat eronder ligt. Rothschild heeft vooral het idee dat internationale aanhangers het belangrijkste QAnon-element – de strijd tegen de elite en globalisten – toepassen op hun eigen situatie.

“Ik verwachtte nooit dat dit zo internationaal door zou breken,” zegt Rothschild. “Wat heeft een of ander rollenspel met de Amerikaanse inlichtingendienst nou weer te maken met Japan of Finland, waar hele andere problemen zijn, met hele andere boemannen? Wat we denk ik zien, is dat de boeman voor dit soort mensen uiteindelijk altijd hetzelfde is.”

Niet iedereen is er zo door verrast. Ekman vindt het bijvoorbeeld niet zo gek dat hij vijftig mensen zo ver heeft gekregen om in een Fins hotel samen te komen, waar ze iets vieren waarvan het daadwerkelijke epicentrum meer dan zevenduizend kilometer verderop ligt. Zoals wel meer mensen uit de Q-beweging, gelooft hij dat het deel uitmaakt van iets groters.

“Ik ben het er niet mee eens dat de boodschappen van Q alleen gericht zijn op de Amerikaanse politiek. Het gaat om ontzettend veel verschillende onderwerpen,” zegt hij. “Er vindt een wereldwijde, spirituele ontwaking plaats, waarvan Q en Trump een belangrijk deel uitmaken.”

Hij zegt dat hij in 2014 al “wakker werd” voor dit soort ideeën, maar hij denkt tegelijkertijd dat het pas net is begonnen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE US.