De narcistische gravin uit de negentiende eeuw die haar eigen muze werd

Misschien hoef je het je niet eens voor te stellen, omdat je het beeld al eens gezien hebt. Het is zo'n afbeelding die je vaak voorbij ziet komen op internet, ongeacht de context of tijdsperiode. Naast het feit dat de compositie van zichzelf al intrigerend genoeg is – met alle spiegels en materialen – is het vooral de boodschap die voor een hoop mysterie zorgt. Is het ijdelheid? Zelfkennis? Een gimmick? Voyeurisme? Speelsheid? Of misschien wel iets totaal anders?

Welke interpretatie dan ook jouw voorkeur mag hebben, waarschijnlijk is-ie passend. De hoofdpersoon van het portret heette Virginia Oldoini, ook wel bekend als de gravin van Castiglione. In een tijdsperiode van 40 jaar – van 1856 tot 1895 – poseerde ze voor meer dan honderd van dit soort foto's. De foto's fascineren al generaties lang. Ze was niet zomaar een muse of een passief model. Met strakke hand regisseerde de gravin elke foto; soms koos ze zelf de hoek uit waaruit de foto genomen moest worden, en schilderde ze over de foto's heen.

De afgelopen jaren heeft de gravin verschillende labels opgeplakt gekregen. Van "selfie-queen" tot "oppernarcist" tot de pionier van het surrealisme. Toen ze nog leefde, werd ze ook wel een "wonder der schoonheid" genoemd, alsof "Venus van de Olympus kwam schrijden." Maar, vermeldt een van haar tijdgenoten, ze was zo zelfingenomen dat "ze ons na een paar minuten al op de zenuwen begon te werken." Een ander schreef dat ze op feestjes "mensen toestond om haar te bewonderen, alsof ze een heilige was… Met vrouwen sprak ze bijna nooit."

In een tekst waarin de gravin over zichzelf in de derde persoon schreef, staat: "De Eeuwige Vader wist niet wat hij maakte op de dag dat hij haar naar de aarde stuurde; hij kneedde en kneedde, en toen hij eindelijk klaar was, keek hij naar zijn wonderlijke werk en was hij overdonderd. Hij gaf haar nog geen plek maar zette haar neer in een hoekje."

Het levensverhaal van de gravin begint halverwege de negentiende eeuw, toen ze op haar zeventiende trouwde met een Italiaanse graaf. Bijna twee jaar na haar bruiloft, in 1855, verhuisde ze met haar echtgenoot naar Parijs. Daar moest ze in het diepste geheim een belangrijke missie uitvoeren: ze moest keizer Napoleon III zo ver zien te krijgen, dat hij de eenwording van Italië zijn goedkeuring zou geven. (Haar neef, de staatsman Camillo Cavour, zou haar verteld hebben dat ze "haar missie koste wat het kost zou moeten voltooien.") En zoals dat gaat, negeerde ze alle diplomatieke routes en positioneerde ze zichzelf als de minnares van de keizer.

De affaire was maar van korte duur, in totaal iets minder dan een jaar. Maar of de relatie nou puur zakelijk of puur plezier was, het leverde de gravin meteen een reputatie op. Als ze een kamer binnenkwam waren alle ogen op haar gericht en haar outfits waren het gesprek van het hof. Eén keer had ze het lef om op een bal aan de arm van keizer te verschijnen, verkleed als de hartenkoningin. Daarop reageerde de keizerin pinnig: "Het hart zit een beetje laag, Madame."

In 1857 scheidde de gravin van haar man, die ze in alle openbaarheid had bedrogen en financieel had leeggetrokken. "Onze scheiding is onherroepelijk," schreef hij furieus, waarna hij in zijn eentje terugkeerde naar Italië.

Van alle relaties die de gravin in Parijs had, was die met de camera de langstdurende en belangrijkste. Net als veel andere belangrijke, maatschappelijke figuren in die tijd liet ze haar foto's schieten in de Mayer-Pierson-fotostudio, op de Boulevard de Capucine. De studio stond onder leiding van hoffotograaf en foto-ontwikkelaar Pierre-Louis Pierson en specialiseerde zich in handgeschilderde foto's, destijds een enorme populaire techniek. De foto's waren zowel een nieuwigheid als een luxe. Ook konden foto's met deze techniek worden gladgestreken, geoptimaliseerd en mooier worden gemaakt, waardoor de mensen op de foto een metamorfose ondergingen en aanzienlijk knapper werden.

Nadat ze geposeerd had voor haar eerste portret, kwam de gravin keer op keer terug in de fotostudio; tussen 1856 en 1867 werkte ze nauw samen met Pierson, net als aan het eind van haar leven, rond 1890. Hoewel ze op technisch vlak samenwerkten, hield de gravin de touwtjes altijd strak in handen: zij besliste over de kostuums, de decors, de scènes en de manier waarop de foto's achteraf beschilderd en bewerkt werden – sommige werden aan kunstenaar Aquilin Schad gegeven, zodat hij ze door middel van waterverf kon bewerken, terwijl ze op andere foto's zelf wat krabbelde.

De meeste afbeeldingen werden gemaakt met een bepaalde mythe, kunstvorm en literatuurgenre in het achterhoofd. Zo zien we een Lady Macbeth, Anne Boleyn, de koningin van Eritrea, Judit (voordat ze Holofernes onthoofdde), een non en een lijk terug. Ook legde ze de belangrijke momenten van haar leven vast, en maakte die een stukje mythischer door schitterende of beruchte jurken te dragen, waaronder het kostuum van de hartenkoningin.

Het is moeilijk om geen bewondering te hebben voor de inventieve omvang van haar afbeeldingen, met dank aan al die sluiers, mantels, hoedjes, jurken met blote schouders, maskers, zijden badjassen en – in één foto – een op een suggestieve manier gedrappeerd dekbedovertrek. Sommige foto's zijn weelderig en geestig, andere eerder verontrustend. Een specifieke afbeelding met de titel "La Vengeance", waarop de gravin met lang haar en een mes te zien is, werd naar haar vervreemde echtgenoot gestuurd toen hij de voogdij over hun kind probeerde te verkrijgen.

Naarmate ze ouder werd, begon ze zich steeds meer terug te trekken in een huis zonder spiegels, met zwarte muren. Overdag kwam ze nauwelijk buiten. Af en toe was ze nog bezig met een van haar fotoprojecten. Critici beschouwden deze foto's als meer morbide, onrustiger en verontrustender dan haar eerdere werk. Rond haar sterfdag was ze bezig met het plannen van een expositie die haar terugkeer in gang moest gaan zetten. De naam van de expositie? "De mooiste vrouw van de eeuw."

In La Divine Comtesse, een boek over de sociale en culturele erfenis van de gravin, schrijft curator Pierre Apraxine over de kunstigheid van de foto's van de gravin, die onterecht genegeerd wordt en niet zelden afgeschreven wordt als oppervlakkig. "De gravin, die gezien werd als een controversieel figuur met onduidelijke motieven, werd beschouwd als iemand die alleen maar aan fotografie deed om haar eigen narcisme te voeden," beargumenteert hij. "Haar projecten – die ondermijnd werden door haar schaamteloze zelfingenomenheid – zijn daarom nooit beschouwd als die van een ware kunstenaar."

Maar Apraxine vermeldt er wel bij dat het werk van de gravin vooruit liep op verschillende trends in de hedendaagse en feministische kunst. Hij noemt het werk van kunstenaars als Cindy Sherman, Claude Cahun, Gillian Wearing, Yasamusa Morimura en Sophie Calle als voorbeeld. Allemaal gebruikten zij fotografie om de achterliggende betekenis van het optutten, het veranderen van je uiterlijk en het manipuleren van hoe anderen naar je kijken te verkennen. Apraxine beschouwt de gravin echter niet als een feminist of als een "bewuste bron van de innovaties op fotografiegebied die volgden."

Het is gek genoeg lastig te achterhalen hoeveel invloed Castigliones foto's hadden tijdens haar eigen leven. Sommige portretten belandden in fotoalbums van vrienden en bewonderaars, als teken van verwantschap. Met deze portretten schiep ze haar bewust uitgekozen – en streng beheerste – persona, wat voor veel verontwaardiging zorgde bij haar tijdgenoten. Anderen beweren dat haar portretten vooral bewaard bleven in haar privécollectie – ze werden nauwelijks gecirculeerd en werden nooit voor commerciële doeleinden gebruikt.

Hoe het ook zij, haar portretten werden pas echt op waarde gesteld nadat ze dood was. Haar legende werd in stand gehouden door haar begerige bewonderaars, waaronder Robert de Montesquiou en de al even excentrieke Marchesa Luisa Casati. En zo blijft ze voortbestaan: als een plaatje, een gezicht en een aantal gechoreografeerde poses die we tot in de oneindigheid kunnen blijven bewonderen.

-

Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.