We lieten een literatuurwetenschapper Nederlandse rapteksten analyseren

Wat als je rapteksten als literatuur beschouwt, wie is dan de Harry Mulisch of de Saskia Noort van de hiphop? We lieten literatuurwetenschapper Sander Bax – universitair docent literatuurwetenschap en cultuurgeschiedenis in Tilburg – teksten van Kempi, Hef en Jiggy Djé analyseren.

Michail Bachtin – een Russische literatuurwetenschapper uit de jaren dertig – zei dat elke tekst uit verschillende stemmen bestaat die ook verschillende dingen betekenen. In de teksten die we bekijken, stuiten we op de intellectuele stem van het filosofische type, stoere praat uit de hood, maar ook op bezorgde tegengeluiden van moeders en zussen.

Ik was van meet af aan echt, misschien nog iets te geforceerd
Maar wat ik spit dat was oprecht, ik had liefde voor die shit
Ik schreef over de wereld en mijn visie op dingen als politiek
Diep was het niet, ik was in principe nog een kind
Met zo zijn idealen maar geen filosofisch type

Wat valt je op aan de tekst van Jiggy?
De tekst gaat over authenticiteit. Dat zie je aan dingen als ‘oprecht’, ‘in alle eerlijkheid de waarheid boven tafel’, ‘ik meen daarom echt’, ‘ik wil niet meedoen met de rest’. Het is duidelijk dat hij ons iets wil vertellen. Hij speelt een bewust spel met een identiteit van vóór en ná – zijn vroegere bestaan als rapper en dat van later. Vroeger was hij wel oprecht, maar nog te geforceerd en niet diep genoeg, later begint hij met een nieuw soort kunstenaarschap dat een andere kant op gaat. In deze tekst bezingt hij zijn nieuwe identiteit.

Welke nieuwe identiteit is dat?
Die van een wijze en filosofische rapper. Hij noemt zichzelf een ‘filosofisch type’. Hij spreekt ook voortdurend vanuit een ik-figuur. Het is niet gek dat het halverwege het nummer ineens gaat over zijn egostreling.

Wat vind je van zijn taalgebruik?
Het straattaaldiscours gebruikt hij maar af en toe. Toch laat hij zien deze te beheersen – met termen als ‘fucking dope’. Ik heb de indruk dat hij er bewust mee bezig is – hij zou het kunnen toepassen, maar doet het niet.

En ik wil niet lopen klagen
Ik wil in alle eerlijkheid de waarheid boven tafel
Voor zover ik weet is dat de essentie voor een mc
Citeer dat soort zinnen nou eens in recensies

Wat doet hij dan wel?
Hij benadrukt voortdurend noties van eerlijkheid en waarheid. Hij gebruikt zijn muziek om iets wezenlijks te zeggen en wil geen clichés opschrijven. Hij verzet zich daarom tegen het standaardbeeld in recensies. Hij lijkt te zeggen dat er daarin een verkeerd beeld wordt geschept van hem of van rappers in het algemeen.

Maar Nederland is klein, veel gemengde belangen
En in Nederlandse hiphop ligt dat echt niet heel veel anders
Het is simpel als dat, de ene hand wast de andere
En wat de boer niet kent gaat die zeker niet veranderen
Ook in dit land der blinden is één oog koning

Ook spreekt hij over de Nederlandse rapscene, die net als Nederland in het algemeen, klein is en vol belangen: ‘het land der blinden’. Hij maakt dat expliciet door in zijn eigen tekst een tweetal oer-Hollandse spreekwoorden over te nemen, maar die wel naar zijn hand te zetten.

Waar vind je de tekst op lijken?
Het heeft wel iets weg van voordrachtspoëzie – ook wel parlando genoemd. Een ouderwetse term uit het begin van de twintigste eeuw. Dat betekent dat je je gedicht niet dichttimmert met ingewikkelde metrums en rijmschema’s, maar dat het over een continuïteit beschikt. Alsof je aan het praten bent. Dat gebeurt in rap natuurlijk in veel heftigere mate.

Wat voor type rapper is dit denk je?
Hij wil zich duidelijk profileren als artistiek. Iemand die niet wil meelopen met de massa. Dat is een heel klassiek literatuurhistorisch beeld van de dichter – die moet ook iets volstrekt nieuws doen. Ook denk ik dat dit iemand is die zich richt tot de wat meer serieuze hiphopliefhebbers. Misschien is het een rapper voor de kenners/experts.

Misschien ben ik een slecht voorbeeld
Maar ik kan niet anders
Mama zegt: je bent veranderd
Me zus vind dat ik veelste stoer doe
Sinds me clippie op Youtube

Waar heeft Hef het in zijn tekst over?
Er zit een interessante paradox in: hij begint met een arbeidsmoraal (‘je kan gaan werken, packs moven of naar school gaan’), daarna beschrijft hij hoe hij zichzelf verliest in de hood. Hef gedraagt zich stoer in plaats van intellectueel, wat we net bij Jiggy Djé zagen. In de tekst komt ook een tegenstem naar voren, een tegengeluid van zijn moeder en zijn zus. De rapper is misschien wel een slecht voorbeeld, maar hij kan niet anders.

Hoe gaat hij met dit tegengeluid om?
Hij speelt ermee. Dit tegengeluid probeert hij te weerleggen, maar hij laat het wel aan het woord. Ik zie twee posities tegenover elkaar staan. Misschien probeert hij op deze manier zijn stoerheid te onderstrepen, maar je zou dit ook kunnen lezen als het inbrengen van een stem die de rest van zijn verhaal van kritiek voorziet. Het leven in de hood heeft een prijs: je raakt vervreemd van je familie en je loopt risico’s. Ik vind het ook aandoenlijk, door het gebruik van een teder woord als ‘mama’.

Kan niet verliezen, ik zou niet weten hoe
Steek ver boven de rest uit met alles wat ik doe
Wat zouden ze zeggen als ik morgen langs rij in een Benz
Kijk hem clippen, maar het is niet van hem

Wat komt in deze tekst sterk naar voren?
Dit is echt een tekst waarin de waarde van een bepaalde groep wordt uitgedragen – het leven van jongens die op straat hangen of dealen. Deze groep heeft een identiteit nodig die bestaat uit: de wereld ziet ons niet zitten, we hebben geen baan en gaan niet naar school, maar overleven dankzij onze handeltjes. Tegelijkertijd zie je de buitenwereld in de vorm van ouders en zussen die hem daar voortdurend uit proberen te halen, maar hij zegt ‘ik kan niet anders’. Dit is zijn identiteit.

Iedereen is skeer, de schulden worden meer
Ik heb alles geprobeerd, maar het lukt niet
Weet waar ik vandaan kom, weet niet waar ik heen ga
Shit, je wil niet weten wat ik meemaak

Hier lijkt Hef toch minder stoer te doen.
Klopt. In dit deel van het lied toont de rapper ons tamelijk expliciet zijn emoties: in contrast met het vorige fragment wordt het leven dat hij leidt niet meer gepresenteerd als iets wat je zou willen nastreven, maar als een moeizame weg die tot vertwijfeling leidt. Hij zegt ‘shit, je wil niet weten wat ik mee maak’, daar zit iets emotioneels in. Het gaat dus niet alleen maar goed met hem. Daarmee pendelt hij heen en weer tussen stoer en gevoelig. Dat is op een bepaalde manier ook dapper, om in die stoere cultuur ook de andere kant te laten zien.

Ik heb zoveel pijn, zo veel
Zo veel stress, te veel
En ik loop over straat en ik vraag de Heer steeds weer
Wanneer gaat alles weg
Want ik kan er niet meer tegen

Wat zie je terug in de tekst van Kempi?
Er zit een spanning in tussen street credibility en het verlangen naar een goed leven, maar het is wat complexer. Wat mij opvalt, is dat de rapper heel expliciet zijn emoties uitdrukt over pijn. Zoiets zou een dichter niet snel doen, die zou metaforen gebruiken. Hier geeft de rapper zich bloot en maakt ons expliciet deelgenoot van zijn emoties en ervaringen. Hij wil ontsnappen aan het leven dat hij leidt, dat leven wordt daarom niet bepaald wenselijk.

Als ik dood ga vandaag
Ja de popo me klaart
Voor de dingen die ik deed,
Weet dat de boy Kempi,
Gangster was tot het eind
En ik deed wat ik kon voor mijn doekoes en mijn wijf

Hoe zie je zijn street credibility terugkomen?
Hij benadrukt dat hij, mocht hij doodgaan, ‘tot het eind’ een ‘gangster’ was. De positie mag dan tot zijn ondergang leiden, het is wel een positie die waardevol en betekenisvol is. Hij deed wat hij kon voor zijn ‘doekoes’ en zijn ‘wijf’ en moest vechten voor erkenning – waar een soort sociaal culturele achtergesteldheid in terugkomt, wat ongetwijfeld een feit zal zijn, maar hier ook wordt uitgespeeld.

Hoe verschilt Kempi’s straatleven van die van Hef?
Het beeld dat Kempi schetst is ambivalenter dan dat van Hef – die het straatleven toch meer verheerlijkte. Hier is het voortdurend dubbel: zijn leven is ‘pijnlijk’, ‘ernstig’ en dat ‘wil jij niet leven’, maar hij identificeert zichzelf ook als een gangster. Al gaat hij eraan ten onder, hij heeft wel als een gangster geleefd.

Ja, als ik dood ga vandaag, voor de brood in mijn maag
Of handel in base, weet dat de gramma boy
Een hosselaar was tot het eind

Is er verder iets bijzonders aan deze tekst?
Van de drie rappers is Kempi degene die het meest met taalregisters speelt, dat maakt het spannend. In zijn tekst moest ik vaak de betekenis van straatwoorden achterhalen: ‘base’, ‘popo’, ‘doekoes’, ‘libi’. Ik begreep niet alles, maar toch heb je de teneur wel snel door.

Welke conclusies kun je trekken op basis van dit experiment?
Het is interessant om te zien hoe de rappers zichzelf positioneren. Ze gebruiken de liedjes om een beeld van zichzelf neer te zetten in relatie tot allerlei spanningsvelden: die van ouders met een bepaalde droom van veiligheid, een beter leven, de straat waar ze leven of de scene waar ze in zitten. Ook zijn de verschillende taalregisters interessant – als je daar echt onderzoek naar zou doen, zou je kunnen kijken naar wie er origineel is en wie niet, of waarom bepaalde woordkeuzes worden toegepast.

Welk vervolgonderzoek zou hier nu op zijn plaats zijn?
Als ik hiermee aan de slag zou gaan, zou ik ook benieuwd zijn naar de manier hoe deze rappers zich presenteren buiten hun teksten. Hoe zien ze eruit? Wat zeggen ze als ze gefilmd worden? Welke keuzes maken ze? Ook ben ik benieuwd naar hoe de nummers klinken, ik ga straks in de trein de liedjes luisteren!