Als je luistert naar wat veel ondernemers en prominente sprekers uit Silicon Valley te zeggen hebben, is het eerste dat mij altijd bekruipt een licht ongemak met het gigantische technologisch optimisme dat de heren tentoonspreiden (yep, altijd mannen ja. Als er al vrouwen uit de Valley in beeld komen zijn die nog vaak gedwongen het te hebben over het verbluffende feit dat ze vrouwen zijn). Het lijkt haast een religieuze overtuiging: als we maar het pad van de verlichtende technologie volgen, komt vanzelf alles goed. Het is dus niet zo gek misschien dat de technologische utopisten hun opmars naar de toekomst met haast religieuze felheid verdedigen. Hun houding: sta je ons in de weg, dan werk je de vooruitgang tegen. Want wij komen uit Californië. Wij komen uit de toekomst.
Centraal in deze technoreligie staat de onbeperkte ontplooiing van persoonlijke vrijheid. Die vrijheid is het allerhoogste goed, de ultieme deugd en een soort erfrecht dat de mens sinds het Paradijs in handen zou moeten hebben. De mens is vrij geboren, en zou dit moeten blijven. In dit beeld is de overheid per definitie slecht, want die probeert met wetten, belasting en regulering deze persoonlijke vrijheid inherent in te perken. De enige manier om volledige vrijheid te bereiken is dus het ontsnappen aan die oppressieve staat.
Videos by VICE
De religiositeit zie je mooi terug in het door het streefdoel, het ‘Walhalla’ van de voorvechters van dit techno-utopische denkbeeld. Veel van de grootste visionairs uit de Valley hebben een vergelijkbare hemel in gedachten, een uiteindelijk utopisch doel waar ze zich met het vrome vuur van het gelijk voor inzetten. Voor Peter Thiel, durfkapitalist en investeerder in onder andere Facebook, is de realisatie van die utopie Seasteading, een soort drijvende stad die zich ver op zee bevindt, buiten het gebied waarin landen hun exclusieve economische recht en hun nationale wetten kunnen laten gelden. Dat maakt het mogelijk om een eiland te scheppen buiten de remmende invloed van wetten, belastingen en regulering, een beloofd land van ultieme vrijheid.
Thiel is niet de enige die een dergelijke libertarische utopie voor zich ziet. Ook Tim Draper (een creepy motherfucker if I ever saw one) droomt van een utopische libertarische vrijstaat, maar dan in de vorm van het opsplitsen van de staat Californië in zes kleinere delen (met Silicon Valley als kloppend hart). Tesla’s Elon Musk neemt het boeltje nog verder van huis en droomt van een nieuwe vestiging van de mens op Mars.
De vrije markt is in dit verhaal de Messias, de ultieme redder die het ideaal van vrijheid terug aan de mensen moet geven. Vrije marktwerking binnen het beloofde land moet zorgen voor de concurrentie die diensten goed werkend en goedkoop maakt, ervoor zorgt dat ‘Goede’ bedrijven floreren en ‘Slechte’ bedrijven onderuit gaan. De vrije marktwerking op internationaal niveau betekent uiteindelijk dat mensen kunnen kiezen tussen verschillende staten, waardoor deze onderling moeten concurreren en dus aantrekkelijk moeten blijven.
Deze Messias, het idee dat de vrije markt het principe is dat alles beter maakt, is een centrale spil in de techno-utopische religie. Dit beginsel wordt vaak in analogie met het proces van selectie in de natuur genoemd. Darwin’s ‘survival of the fittest’ (dat overigens helemaal niet van Darwin kwam, maar van zijn collega Herbert Spencer), het principe dat in de biologie wordt gebruikt om de overlevingsstrijd om grondstoffen (voedsel) aan te duiden, wordt soms in een economische context in stelling gebracht om te rechtvaardigen dat sommigen ultrarijk worden terwijl anderen sterven van armoede.
Het klinkt misschien zinnig om te stellen dat ‘de besten overleven’ een verbeterend principe is, maar de denkfout is hier dat de natuur (en bij analogie dus ook de economische realiteit) een richting heeft, dat er een soort ‘allerbeste’ vorm is waar de natuur en de economie naartoe streven. “Winners win because they’re the best, and losers lose because they don’t produce value”, zegt ondernemer Kevin O’Connor in Tegenlicht. Maar er zit een fundamentele denkfout in deze logica, want het is een circulaire redenering.
De winnaars winnen omdat ze het beste zijn. En wie bepaalt wat het beste is? Niet jij, of ik, of het geheel van de bevolking. Niet een gekozen representatieve regering, want die mag er überhaupt niet zijn in het libertarische gedachtengoed. Nee, wat ‘het beste’ is, wordt bepaald door de uitkomst van het proces van economische selectie – de winnaar is de beste. Dat ontneemt het hele proces elke vorm van reflectie: winnaars winnen simpelweg omdat het de winnaars zijn. En zoals we hebben kunnen zien in het geval van de dodo en de kakapo streeft de natuur lang niet altijd het efficiënte, slicke roverstype na – in sommige gevallen is de overlevende diersoort een vadsige, uit de bomen lazerende papegaai.
De vrije markt zijn werk laten doen lijkt misschien op het eerste gezicht wel erg ‘power to the people’, want nu overleeft het economische initiatief dat de meeste steun krijgt. Maar die steun wordt gemeten in dollars, niet in personen – dus het is duidelijk dat lang niet iedereen macht krijgt in de libertaire afsplitsingsstaat van Thiel en zijn vrienden. If anything, lijkt het er op dat dergelijk escapisme vooral het doel dient om inperking van de steeds harder groeiende macht van de technologie- en informaticagiganten te dwarsbomen en financiële middelen te concentreren bij de bedrijven die ‘beter weten’ wat ze ermee aan moeten dan overheden. Want zij, de Peter Thiels en Tim Drapers, de Facebooks en de Googles, zijn de profeten. Zij kennen het ware woord van de vrijheid, en zien zichzelf als de technologische en morele voorhoede die als enige in staat is om te beslissen wat goed is voor de mensheid.
En dat is volgens mij het startschot voor dystopische schrijvers om de pennen op te pakken.
Meer weten over het utopisme van de Valley? Aanstaande zondag zendt VPRO’s Tegenlicht de aflevering Cybertopia uit, waarin dieper wordt gekeken naar de utopische blik van Silicon Valley en de mensen die het technologische evangelie preken. Daarnaast is er komende dinsdag om 20:00 in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam de gelegenheid om meer te leren en mee te praten over het onderwerp.