In de middeleeuwen versierden mensen elkaar met voodoo en zwaluwlijkjes

Te lui om te lezen? Beluister dan hieronder de ingesproken versie.

Het is erg menselijk om te verlangen naar liefde, seks en genegenheid. Voor wie dat niet vanzelf vindt, bestaan er allerlei kunstgrepen: van gespecialiseerde dating-apps en liefdescoaches tot overgecompliceerde realityshows en schimmige producten als parfums met lustopwekkende feromonen erin, allemaal bedoeld om druilerige liefdeslevens op te krikken.

In de middeleeuwen was dat niet anders, vertelt historicus Marlisa den Hartog, al lieten de mensen zich toen eerder leiden door magie dan door psychologie. “Er werd gebruik gemaakt van talismannen, magische edelstenen en toverdrankjes en poeders die gemaakt werden van stukjes bot, haren en ingewanden van dieren,” zegt Den Hartog. “In het boek Secreti Medicinali schrijft dokter Pietro Bairo bijvoorbeeld dat het bij je dragen van een magneet of een kraaienhart gunstig kan zijn voor je huwelijk. Hij geeft ook een recept waarbij je twee in augustus geboren zwaluwen levend in een grote pan moet stoppen en bakken tot ze helemaal verschrompeld zijn. Wat er dan overblijft vermaal je tot poeder, en dat zou voor groot huwelijksgenot zorgen.”

Den Hartog doet onderzoek naar seksuele normen en waarden in de vijftiende en zestiende eeuw in Italië. Daarvoor leest ze zich door een indrukwekkende hoeveelheid bronnen heen, waaronder medische geschriften, literaire verhalen en biechthandboeken, waarin priesters worden geïnstrueerd over welke vragen ze moeten stellen terwijl ze de biecht afnemen. Ze stuit daarbij regelmatig op voorbeelden van magische middeltjes en rituelen, die bedoeld waren om de liefde te bevorderen.

“Een van de spannendste dingen die ik ben tegengekomen is een voodoo-achtige praktijk, waarbij er een poppetje in elkaar werd geknutseld dat een beetje leek op degene die verliefd moest worden. Dat poppetje werd vervolgens vlakbij een vuur gezet, want de hitte van het vuur stond voor liefde, of er werden pinnen in gestoken, alsof-ie werd doorboord met de pijlen van Cupido.”

Den Hartog legt uit dat veel van dit soort middeleeuwse rituelen uitgingen van ‘sympathische magie’: het idee dat dingen die op elkaar lijken, effect op elkaar hebben. Dat is ook de achterliggende aanname bij veel lustopwekkende middelen. “Mannen aten planten die leken op erecties en teelballen, omdat ze dachten dat ze daar viriel van werden.” Ook aan oesters werd een stimulerende werking toegeschreven, vanwege hun oppervlakkige gelijkenis met een vulva. “Ik ben tragische verhalen tegengekomen, van mannen die zo’n druk voelde om te presteren tijdens hun huwelijksnacht – dat was namelijk een plicht tegenover hun familie – dat ze zich helemaal misselijk aten aan oesters, en daardoor niet konden stoppen met overgeven.”

De logica van sympathische magie klinkt voor ons heel vreemd, zegt Den Hartog. Toch komt ze het nog weleens tegen. “Ik zag laatst een reclame voor shampoo, waarbij heel nadrukkelijk werd gezegd dat er zijde-extract in zit. Eigenlijk is dat hetzelfde principe: zijde is zacht, dus als je maar stukjes zijde in je shampoo doet, wordt je haar dat ook.”

Den Hartog schreef een blog over haar vondsten, waarin ze doelbewust de term ‘rape drugs’ gebruikt. “Ik had eerst alleen het woord ‘liefdesmagie’ als titel, maar dat klinkt best wel gezellig en romantisch. Terwijl je je kunt je afvragen of het wel zo onschuldig is om op zo’n manier liefde en seks af te dwingen. Het gaat om het beïnvloeden van anderen, die jou eerder hebben afgewezen, je gaat dus aan hun vrije wil voorbij. ”

Het is daarbij belangrijk om te beseffen dat er destijds heilig in werd geloofd dat magische methodes daadwerkelijk effect konden hebben. Er zijn voorbeelden van mensen die een aanklacht deden, omdat ze oprecht voelden dat ze het slachtoffer geworden waren van een of andere liefdesbetovering. “Ze vonden een vreemd object in hun huis, waarvan ze vermoedden dat iemand het daar opzettelijk had neergelegd. Daar schreven ze dan met terugwerkende kracht hun gevoelens aan toe.”

Het gebruik van liefdesmagie werd daarom ook moreel afgekeurd, in ieder geval door de kerk. “In die biechthandboeken zie je daar instructies over: priesters moesten aan apothekers en dokters vragen of ze weleens middeltjes voor liefdesdrankjes hadden verstrekt. Daarin werd ook gewaarschuwd voor de gevolgen van liefdesmagie: als iemand kwam te overlijden omdat jij diegene een liefdesdrankje met bedorven ingewanden had laten drinken, dan gold dat als doodzonde.”

De kerk was fel gekant tegen liefdesmagie, omdat het gezien werd als een bijgelovige praktijk. Maar Den Hartog is ook bronnen tegengekomen waarin aandacht wordt geschonken aan de kwestie van wederzijdse toestemming: liefde of seks die verkregen is met de hulp van magie zou slecht en onbevredigend zijn, omdat de ander er niet mee had ingestemd.

“Ik vond dat opvallend vooruitstrevend,” zegt Den Hartog. “Want over het algemeen werd er in de middeleeuwen van uitgegaan dat vrouwen die ‘nee’ zeiden altijd ‘ja’ bedoelden.” Vrouwen zouden namelijk minder rationeel zijn, en zich makkelijker door lustgevoelens laten leiden. Ook werd gedacht dat vrouwen koudbloedig waren, wat maakte dat ze constant verlangden naar de warmte van seks. Een vrouwenlichaam zou daarbij vol sperma zitten, wat kon leiden tot een verstopte baarmoeder als er niet af en toe een orgasme werd beleefd.

Ook al zouden vrouwen dus van nature altijd zin in seks hebben, volgens middeleeuwse gedragsregels moesten ze zich juist kuis gedragen. "In boeken over de liefde krijgen vrouwen het advies om zich zo afstandelijk mogelijk op te stellen en niet te vaak met hun geliefde naar bed te gaan, ‘ook al wil je niets liever’, zodat de man geïnteresseerd blijft. Mannen werd juist op het hart gedrukt om vooral te blijven proberen, en het object van hun affectie net zo lang met cadeautjes, mooie praatjes en serenades onder het balkon te bestoken tot ze toegaf."

Niet alleen in shampoo-reclames, ook in onze ideeën over vrouwelijke seksualiteit klinken nog wel eens denkbeelden uit de middeleeuwen door, al is het in sterk verdunde mate. Bijvoorbeeld het idee dat vrouwen die ‘nee’ zeggen tegen seksuele toenadering, dat niet altijd menen. “Soms kan het in huidige discussies nuttig zijn om zo’n idee terug te leiden naar de middeleeuwse oorsprong,” zegt Den Hartog. “Dan zie je wat voor groteske ideeën er soms achter schuilgaan.”