Kan het basisinkomen ons helpen om uit deze crisis te komen?

Na drie jaar hoger onderwijs stond me een periode te wachten met weinig financiële zekerheid, dus diende ik twee aanvragen in om te voorkomen dat ik op een houtje moest bijten. Een voor een studiebeurs en een voor het leefloon, dat wordt uitgekeerd door het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW). De studiebeurs werd afgewezen omdat mijn ouders niet genoeg geld verdienden, en het OCMW gaf me uiteindelijk 132 euro.  En dat moest ik de volgende maand meteen terugbetalen omdat ik voor drie dagen per week een bijbaantje had gevonden, waarvoor ik het laatste jaar van mijn masteropleiding had opgeofferd. 

Wat me het meest is bijgebleven van die tijd, is dat ik geen andere keuze had dan geld te lenen van mijn vriendin. Ik kreeg geen studiebeurs of werkloosheidsuitkering, maar had zo net genoeg om mijn water en stroom te betalen, en wc-papier.

Ik zocht in alle haast naar een baan, terwijl ik ondertussen mijn scriptie probeerde af te maken. Ik vond iets in de brillenindustrie, maar het was niet het werk waarbij ik kon doen wat ik wilde, namelijk dingen schrijven over Saddam Hoessein-horloges, politiegeweld en het basisinkomen.

Want precies dat, een basisinkomen, had voor mij een groot verschil kunnen maken. Het lijkt de afgelopen jaren steeds meer mensen aan te spreken, zowel links als rechts, en ook de onzekerheid die de huidige crisis veroorzaakt lijkt de belangstelling ervoor te hebben vergroot.

Maar zou het nu haalbaar zijn? Het zou de staat ongeveer 110 miljard euro kosten, en ter vergelijking: de belastingduiking bedraagt in België meer dan 170 miljard. Afgelopen juli stemden parlementsleden van drie politieke partijen – Mouvement Réformateur, Open VLD en Vlaams Belang – tegen de komst van een Europese belastingautoriteit die belastingfraude en -ontduiking zou moeten bestrijden. Maar het is blijkbaar alsnog heel ingewikkeld. Terwijl het me altijd een goed idee lijkt om te bedenken hoe je ongelijkheid kunt verkleinen, zonder daarvoor massaal in opstand te hoeven komen.

We spraken Philippe Defeyt, econoom en lid van de politieke partij Ecolo, en voormalig voorzitter van het OCMW van onder andere Namen. Ook is hij vice-voorzitter van de raad van bestuur van de Université catholique de Louvain, en niet onbelangrijk: hij zet zich hard in om het basisinkomen op de agenda te krijgen.

VICE: Dag Philippe. Veel mensen kampen met een enorm geldgebrek. Enig idee hoeveel dat er zijn?
Philippe Defeyt: Naar schatting heeft ongeveer 10 procent van de mensen structureel moeite om rond te komen. Daarmee heb ik het niet over jonge stagiairs die aan het einde van de maand wat geldproblemen hebben, maar hele huishoudens die al jaren in de put zitten – ze hebben geen spaarplan en vaak ook weinig mensen om zich heen die kunnen helpen.

Wat u betreft gaat het basisinkomen iedereen aan: van stagiairs die een contract in de wacht hopen te slepen tot alleenstaande ouders, maar ook mensen die wat meer te besteden hebben.
Dat is precies het probleem bij een hoop beleidsmaatregelen: boven een bepaald inkomensniveau krijg je bijvoorbeeld geen uitkering of gratis onderwijs. Het gaat erom dat iedereen wat in de gezamenlijke pot doet en iedereen er wat uit haalt. In mijn voorstel krijgen welgestelde mensen niet 650 euro meer dan wat ze nu verdienen. Ze krijgen een basisinkomen, maar dat zal via belastingen vanaf een bepaald niveau dusdanig gecorrigeerd worden dat het geneutraliseerd wordt.

Haast alsof het opnieuw verdeeld wordt?
Ja, dat is essentieel. Als we een basisinkomen invoeren, betekent dat wat mij betreft ook dat we de belastingschijven herzien. Een punt waarop ik geen compromissen wil sluiten, is dat de inkomens van de mensen in de onderste schijven aanzienlijk stijgen. Het basisinkomen moet de inkomensverschillen verkleinen.

Zijn jonge mensen er ook bij gebaat?
Veel jonge mensen zitten vanwege de crisis zonder inkomen, en zijn in een soort kloof beland: ze hebben nog niet genoeg gewerkt om een uitkering te krijgen, komen niet in aanmerking voor een leefloon en kunnen ook niet bij het OCMW terecht. Jonge mensen vormen het zwarte gat van de sociale zekerheid. Van 650 euro extra worden ze niet ineens rijk, maar het zou wel genoeg zijn om uit de financiële problemen te komen. 

Het is alsof je tegen iedereen zegt dat wat er ook gebeurt, je altijd genoeg geld hebt om ergens te wonen. Hoeveel jonge mensen hebben tijdens hun studie wel niet moeten stoppen met hun sport of hobby, omdat ze in het weekend moeten werken om rond te kunnen komen? 650 euro kan ook helpen om de arbeidstijd te verkorten. Je moet wel een balans kunnen vinden tussen je vrije tijd, studie en werk. Dat alleen al zou een belangrijke ontwikkeling zijn. 

En als een student niet meer in het weekend werkt, kan dat werk ook weer door iemand anders worden gedaan.
Dat is weer een ander onderwerp, maar ik maak me inderdaad ook zorgen om de concurrentie tussen studenten en jongeren die niet op school zitten, maar wel dezelfde baantjes willen hebben.

Als je als student minder druk voelt om veel te moeten werken, heb je ook meer tijd over voor dingen als vrijwilligerswerk, toch?
In een evenwichtige, gelukkige samenleving hebben mensen drie soorten activiteiten: betaald werk, ‘zorgactiviteiten’ (voor kinderen, ouderen, familie in het algemeen) en activiteiten die je voor jezelf doet (zoals vrijwilligerswerk, maar ook militaire dienst of het organiseren van buurtactiviteiten). Het probleem is nu dat veel mensen zonder werk zitten, of juist zoveel en hard moeten werken dat ze geen tijd hebben voor zorgactiviteiten. Veel mensen die dit soort activiteiten zou willen doen, kunnen zich dat niet veroorloven. Het idee achter het basisinkomen is dat iedereen gewoon de ruimte heeft voor al deze activiteiten.

Het belangrijkste blijft wel om zelf een baan te hebben en deel te nemen aan de maatschappij. Ik ben geen voorstander van een basisinkomen dat voldoende is om niet meer te hoeven werken, dat is niet de juiste prikkel. Het is een morele verplichting om te werken, ook omdat het de plek is waar banden worden gesmeed, en solidariteit. Met 650 euro extra kun je een goedbetaalde baan opgeven die je niet echt ligt, en in plaats daarvan werk zoeken dat je wél wilt doen.

Het moet ons dus in staat stellen om bewuste keuzes te maken op de arbeidsmarkt? 
Ik ben ervan overtuigd dat veel mensen andere loopbaankeuzes zouden maken als ze elke maand sowieso 650 euro zouden krijgen, ongeacht hun verdere levenskeuzes. Het zou ook iemand van 35 jaar net kunnen aanmoedigen om een nieuwe opleiding te volgen. Het basisinkomen kan ervoor zorgen dat mensen niet voor onaangename verrassingen komen te staan als hun leven een andere wending neemt. Het is niet de oplossing voor alle problemen, maar als je ziet hoe moeilijk veel mensen het hebben, denk ik dat het een innovatie is die we hard nodig hebben.

Het is dus ook een individueel recht, want het geldt voor elk individu.
Het maakt mensen minder afhankelijk van hun partner. En dat geldt ook voor mensen die samenwonen zonder een stel te zijn, of het nou twee zussen zijn of een jongen die bij zijn grootmoeder inwoont. Sommige feministen denken er misschien anders over, maar ik ben van mening dat wanneer ieder lid van een huishouden een eigen inkomen heeft, dat de relaties binnen dat huishouden fundamenteel kan veranderen.

Ik neem aan dat je doelt op mensen die zeggen dat het basisinkomen weliswaar tot meer gelijkheid leidt op het gebied van loon, maar dat niets afdoet aan de patriarchale samenleving. En dat je ook het risico loopt dat vrouwen hierdoor juist meer huishoudelijk werk zullen verrichten.
Hun idee is dat sommige vrouwen met een basisinkomen meer thuis zullen blijven omdat ze minder in staat zijn om voor zichzelf op te komen, of van ze verlangd wordt dat ze de zorg voor de kinderen op zich nemen. Zelf denk ik juist dat vrouwen die aan dit profiel voldoen en weinig geld verdienen, zich juist zelfstandiger zullen voelen en ze hun situatie kunnen verbeteren. Zal het basisinkomen het patriarchaat verzwakken? Nee, dat denk ik niet. Het kan de situatie verbeteren, maar niet alles in één keer oplossen.

Zou het coronavirus het debat hierover op gang kunnen brengen?
Het is jammer dat er zo’n crisis voor nodig is om dit te zeggen, maar er zijn mensen die nooit hadden gedacht dat ze afhankelijk zouden worden van de sociale zekerheid of het OCMW, en in een zwart gat vallen. Ik hoop dit clichés uit de wereld zal helpen, zoals dat mensen met een uitkering maar profiteurs zijn. Er zijn nu eenmaal mensen die ineens overvallen worden door een financiële tegenslag. We zullen zien hoe het verder gaat, maar we zijn er nog lang niet.

Maar coronavirus of niet: het feit dat dit bedrag niet hoog genoeg is om te stoppen met werken en lekker niks meer te doen, ondermijnt wel een van de belangrijkste argumenten van de tegenstanders van het basisinkomen: dat het luiheid zal aanmoedigen.
Precies. Ik denk niet dat mensen lekker in hun hangmat zullen hangen. Wie ambitieuze plannen heeft zal dat des te sneller doen, en ook een grotere kans hebben om te slagen. Mensen zullen meer risico’s nemen, omdat ze ergens op terug kunnen vallen. Zeker als je bedenkt dat er ook nog sociale zekerheid is.

Senator Georges-Louis Bouchez is zelfs voor een basisinkomen voor duizend euro, maar wil wel andere dingen afschaffen.
Bij zijn plan wordt de uitkering belast, en hij schrapt de kinderbijslag, de werkloosheidsuitkering en de vergoedingen voor kleine risico’s in de gezondheidszorg. Maar hij heeft ook nog een interessant punt om over te discussiëren: hij stelt voor dat mensen vanaf de pensioengerechtigde leeftijd allemaal een bedrag krijgen van 1600 euro.

Bouchez wil dus die extra steun afschaffen om het basisinkomen te financieren. Hoe kijkt u daartegen aan? 
Zelf wil ik niet meteen de pet van de minister van Financiën opzetten, die het uiteindelijk moet beslissen. Maar als iedereen die voor de sociale zekerheid heeft gevochten zich ook had afgevraagd of er wel genoeg geld zou zijn, zouden we ook geen sociale zekerheid hebben. Als we onroerend goed eerlijker belasten of een kleine vergoeding vragen voor elektronische transacties, zouden we al miljarden kunnen ophalen. Dat zijn kleine stappen, maar als je dat doet bij de miljarden transacties die we dagelijks hebben, zou je al snel aan het bedrag kunnen komen om een basisinkomen van te betalen.

Andere tegenstanders van het idee wijzen op het risico op inflatie.
Het basisinkomen zal niet zwaarder doorwegen dan het verhogen van de sociale basisuitkering of lage lonen. Het heeft geen zin om kleine pensioenen niet te verhogen omdat er een risico op inflatie bestaat.

Elke verandering brengt risico’s met zich mee, dat heb je bij elk voorstel om lage inkomens te verhogen. Misschien maken huisbazen er wel gebruik van door de huurprijzen te verhogen – maar dan moet daar een strenge regeling voor komen. De belangrijkste vraag is nu: zijn er genoeg mensen die het een goed idee vinden?

En is dat zo, denk je? 
Veel discussies over belastingen en sociale zekerheid worden erg simplistisch gevoerd, populistisch zelfs, en daar moeten we tegen vechten. En we moeten investeren in educatie en vakbonden, en de machtsverhoudingen in evenwicht brengen – zo is het al sinds de negentiende eeuw. We hebben nog veel te leren en moeten ons openstellen om te zien wat mensen meemaken die het moeilijk hebben, en niet door anderen worden opgemerkt.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.