Wat als je overgrootvader een gewelddadige NSB'er genaamd Gekke Gerrit is?

De vader van Eline Jongsma kende eigenlijk maar één anekdote over zijn grootvader Gerrit (1899-1960), maar dat was wel meteen een veelzeggende. Op een avond in 1943 liep Gerrit, die dankzij zijn NSB-lidmaatschap tijdens de oorlog was opgeklommen van douanebeambte met een drankprobleem tot burgemeester van Krommenie, met zijn hond door de Badhuislaan. Uit het donker verschenen twee leden van het Zaanse verzet, die een hartstochtelijke hekel aan hem hadden. Ze beschoten hem vanaf hun fiets. Gerrit stortte op de grond, struikelend over zijn enorme hond, maar bleef verder ongedeerd: de kogels van het verzet waren afgeketst op de portemonnee in zijn borstzak. Die portemonnee was nogal dik, want Gerrit was niet alleen een overtuigd nationaal-socialist, hij was ook een fraudeur die geld uit de gemeentekas verduisterde. 

Het wrange verhaal van Gerrit, die destijds bekend stond als “Gekke Gerrit”, wordt verteld door zijn achterkleindochter Eline in His Name is My Name: een documentaire die uit tien korte delen bestaat en werd uitgebracht op Instagram. Er wordt geen gebruik gemaakt van schokkerige archiefbeelden of scènes die door acteurs zijn nagespeeld. Al het beeld bestaat uit hypnotiserende animaties in overwegend sombere kleuren, gemaakt door de Sloveense illustrator Jure Brglez. 

Eline Jongsma maakte de documentaire samen met haar partner Kel O’Neill. Onder de naam Jongsma + O’Neill maakten ze eerder films over de uitstervende witte neushoorn en culturen die dreigen ten onder te gaan. Dit keer gaat hun werk over een geschiedenis waarvan de feiten en details in rap tempo uit onze wereld verdwijnen, omdat ze uit schaamte nooit doorverteld zijn. Daardoor zijn er steeds minder mensen over die zich de voorvallen herinneren.

Hoe voelt het om erachter te komen dat je voorvader een enorme rotzak was, een agressieve NSB’er die met geld sjoemelde en de deportatie van ten minste één jong Joods gezin op z’n geweten heeft? “Ergens hoopte ik dat we iets over zijn leven zouden ontdekken wat zijn daden nog een beetje goed zou maken,” zegt documentairemaker Eline Jongsma. “Maar alles wat we vonden wijst erop dat-ie op geen enkel vlak een leuk persoon was.” 

VICE: Wie was Gerrit Jongsma volgens jullie?
Eline Jongsma: Hij is een mysterie. Er is wat we vonden in de archieven, er is wat de historicus Alex Dekker over hem wist uit te vinden en dan is er nog onze verbeelding. Dat is het, eigenlijk. Binnen mijn familie bestond hij niet echt. Hij was succesvol verwijderd.
Kel O’Neill: Gerrit was ook een bruikbare mal voor een heleboel jonge mannen in landen zoals de VS, waar je het begin van dit soort bewegingen ziet ontstaan. We begonnen met dit project rond de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. Daarin zag je een weerklank van mensen die zeventig, tachtig jaar daarvoor in Gerrit-achtige posities zaten. 

Hij is voor jullie dus ook een manier om het over de situatie van nu te hebben.
Jongsma: Ja. We hebben gekeken naar de ontstaansgeschiedenis van de NSB in de jaren dertig in Nederland, en dat deden we met actuele problemen in ons achterhoofd. 
O’Neill: Er is zo’n quote van Mark Twain: “Geschiedenis herhaalt zich niet, maar het rijmt.” We zeggen niet dat de situaties hetzelfde zijn, of dat we nu onderweg zijn een situatie die zich wereldwijd op dezelfde manier gaat ontvouwen als toen. Maar er zijn wel dingen die met elkaar rijmen. Die dingen waren fascinerend genoeg om dit project van de grond te krijgen.

Gerrit is maar één van je voorouders, maar toevallige degene van wie je de naam heb geërfd. Dat komt ook terug in de titel van de docu. Maakte die gedeelde naam je extra betrokken?
Jongsma: Het maakt de schaamte meer direct, denk ik. En het maakte de angst van mijn familie over wat ik zou vinden en daarover zou zeggen ook groter. Er zijn veel mensen zoals ik, die een dader in hun familie hebben en je erft de gewoonte om er niet over te praten. Ook op beleidsniveau: alle dossiers over deze daders zijn officieel wel publiek beschikbaar, maar je kan ze niet zomaar inzien. Je mag er geen foto’s van maken, bijvoorbeeld. 

Het wordt allemaal in een duister hoekje bewaard. We hebben onderzoek gedaan naar trauma en familieschaamte. Dat maakt dan ook deel uit van dit werk. We hebben van over de hele wereld reacties gekregen van mensen die de schaamte over de daden van hun vader of grootvader met zich meedragen. Dus wat dat betreft gaat het inderdaad sterk over de naam, het gaat over de nalatenschap van je familie, en hoe die verbonden is met je eigen identiteit. 

O’Neill: Toen Eline me meenam naar de archieven en we door de dossiers bladerden, kwam dat erg duidelijk naar voren. Die naam, Jongsma, is als enige woord in zijn geheel met hoofdletters geschreven, zodat onderzoekers makkelijk kunnen opzoeken wat-ie allemaal gedaan heeft. En omdat het papier zo dun is, drukt de inkt van de letters J-O-N-G-S-M-A erdoorheen. Het voelt alsof je overspoeld wordt door die naam. Wat iemand als Jongsma deed in die tijd heeft tot de dag van vandaag effect op zijn naam. Dat kan niet zomaar weggepoetst worden. 

Had je het gevoel gehad dat je iets goed te maken hebt? Of dat je een poging moest doen Gerrit te begrijpen?
Jongsma: We proberen in ieder geval iets goed te maken door heel direct te zijn over wat hij gedaan heeft en over wat voor persoonlijkheid hij had, voor zover we uit de archieven konden destilleren. We proberen de cyclus van schaamte en stilte te doorbreken. 

We konden eigenlijk niets vinden wat erop wees dat Gerrit een leuke of lieve kant had. Hij stond natuurlijk wel onder druk: hij had veel mensen boven zich. Ik denk dat mensen als Gerrit op een bepaalde manier werden gebruikt door mensen met meer macht, om het vuile werk op te knappen. Dit willen we ook duidelijk laten zien in onze film: Gerrit maakte deel uit van een netwerk. Het is best ongemakkelijk hoeveel mensen in Nederland tijdens de oorlog hebben gecollaboreerd, of in ieder geval meer deel waren van het probleem dan van de oplossing. Wat dat betreft is het verhaal ook echt een waarschuwing. 

Op Instagram zie ik dat veel mensen reageren dat ze het “dapper” vinden dat je in de geschiedenis van je overgrootvader bent gedoken. Voelt dat ook zo?
O’Neill: Ik vond het heel dapper. Eline en ik zijn gewend om samen te werken, in een gelijkwaardig creatief partnerschap. Zo voelde het ook bij dit project, totdat de film uitkwam. Toen realiseerde ik me dat het fucking brave van haar was. Het kost haar veel: zij moet er in het openbaar over praten, zij moet er met haar vader over praten. De documentaire is deel geworden van Elines biografie, dus als iemand er lullig over gaat doen, dan is dat ook tegen haar gericht. 
Jongsma: We zijn een tijdje met de film mee bezig geweest, natuurlijk, dus ik had tijd om om erover na te denken en me voor te bereiden op mogelijke reacties. De eerste keer dat we de film vertoonden was tijdens de herdenking van 75 jaar Westerbork, voor een zaal vol mensen die als kind in dat kamp hadden gezeten. Zij waren de eersten die het zagen en er commentaar op konden geven. Dat was wel spannend. Maar of het echt dapper is, weet ik niet. Het is belangrijk om dit verhaal te gebruiken om een punt te maken – belangrijker dan de vraag of ik nu bekend kom te staan als “die NSB-filmmaker”, of zoiets.  

Er zijn veel dingen die jullie niet weten – dingen die niet op tijd aan grootouders zijn gevraagd, archiefstukken die vergaan zijn, dingen waar nooit over gesproken is tussen generaties. Is dat erg?
Jongsma: Ja. Er is een directe link met ons eerdere werk over verdwijnende diersoorten en verdwijnende culturen. Dat is een rode draad voor ons, om iets te vangen er niet lang meer zal zijn. Dat tijdelijke interesseert ons enorm. 
O’Neill: Een historicus vertelde ons laatst: het beste wat je kan doen als je niet alle informatie hebt, is toegeven dat je niet alle informatie hebt. Dat was fijn om te horen. En omdat dit project zo persoonlijk was, konden we ook uitdrukking geven aan de frustratie die Eline voelt – als maker en als personage – over dat gebrek aan informatie. 

Paddestoelen spelen een bijzondere gastrol in dit verhaal. Waar kwam dat vandaan?
Jongsma: Een vroege inspiratie voor dit project was Alice in Wonderland. Dat klinkt misschien vergezocht, maar het was belangrijk voor ons. Dit werk gaat over het verlies van onschuld, verteld door de ogen van een meisje. Het gaat over een man, maar het belangrijkste is de stem van een vrouw. En toen ik Kel vertelde over hoe ik als kind paddestoelen plukte bij Westerbork, maakte dat een enorme indruk op hem.
O’Neill: Mycelium [een netwerk van schimmeldraden, ook wel bekend als zwamvlok, red.] is een enorm ondergronds netwerk, dat voedingsstoffen maar ook vergif doorgeeft. En er waren zoveel overlappende netwerken in dit verhaal: het netwerk van de treinen waarmee mensen werden gedeporteerd, het netwerk van de nazi-machine, de vertakkingen van de familieboom, maar ook het sociale netwerk. Mycelium is ook een sociaal netwerk, en functioneert op een soortgelijke manier: er zijn hub-connectors die meer invloed hebben dan anderen. Dus toen we het met onze designers Imagination of Things hadden over een vorm voor dit project, en we benadrukten dat het een netwerk moest zijn, toen kwamen we al snel bij Instagram uit. 

Dus via paddestoelen kwamen jullie bij Instagram? 
Jongsma: Ja. En het is ook specifiek aan Instagram dat je daar een narratief over jezelf creëert, terwijl iedereen weet dat het niet echt is. Het was leuk om mee te experimenten. Het idee om een verhaal op Instagram te zetten dat een echte bekentenis is, dus geen geïdealiseerde versie, sprak ons wel aan. Daarnaast maakt de vorm het verhaal toegankelijk: je kan het kijken terwijl je je tanden poetst of in de bus zit. 

His Name is My Name is tot 29 september te zien bij het Nederlands Film Festival als onderdeel van van Storyspace, de digitale cultuur-expositie in Bibliotheek Neude. Meer informatie vind je hier.