We spraken de ‘Banksy’s van Iran’ over stencilkunst, censuur en illegale feestjes

Wie de komende tijd in Amsterdam opgaat voor zijn rijbewijs, zal vanaf nu een extra steuntje in de rug krijgen van twee straatkunstwerken die om de hoek bij het CBR geïnstalleerd zijn. Het gaat om twee zeecontainers, met op de een het woord ‘dream’ gespoten, en op de ander ‘free’ . Aspirant-chauffeurs kunnen nog eens extra in hun oren knopen dat hun droom om dat roze papiertje te halen bijna werkelijkheid is, en daarmee ook hun ongebreidelde vrijheid.

Voor Icy & Sot, de Iraanse de kunstenaars die hierachter zitten, betekent het dan weer iets anders. Omdat ze in hun thuisland niet de vrijheid hadden om zich uit te drukken zoals ze zouden willen, besloten ze zes jaar geleden naar de Verenigde Staten te vertrekken – om vervolgens nooit meer terug te komen. In Iran zouden ze voor dit soort werk in de gevangenis zijn beland.

De broers houden zich in hun werk bezig met uiteenlopende, grote thema’s, van mensenrechten tot milieuvervuiling. Ze worden ook wel de ‘Banksy’s van Iran’ genoemd. Naast wat ze hier op deze containers hebben achtergelaten, is vanaf 1 juni ook een groot deel van hun werk te zien in de expositie Icy & Sot – A Moment of Clarity in het Moco Museum in Amsterdam. We spraken ze over Iraanse censuur, het inreisverbod van Donald Trump en de ongerepte natuur van Noorwegen.

Iran staat op z’n zachtst gezegd niet bekend om zijn persvrijheid – in de wereldwijde ranglijst staat het land met een 164e plaats in de onderste regionen. “En juist kunstenaars zijn zo afhankelijk van de mate waarin ze zich kunnen uiten,” benadrukt Icy. Kunst moet door de overheid worden goedgekeurd, en zeker wie er een maatschappijkritisch tintje aan geeft, hoeft niet bepaald te verwachten dat dat ook lukt.

Als gevolg hiervan is een tegencultuur ontstaan waar niet alleen kunstenaars, maar ook bijvoorbeeld muzikanten, schrijvers en filmmakers deel van uitmaken – inclusief Icy & Sot. Ze zijn geboren in Tabriz, een stad in het noordwesten van het land. “We hadden er in principe een goed leven,” vertelt Sot. “Het speelde zich alleen grotendeels ondergronds af. Ook letterlijk, in het geval van de punkfeestjes die we in de kelder hielden.”

Ondertussen leerden ze het werk kennen van kunstenaars als Banksy en Blek le Rat, waarmee ze een manier ontdekten om gestalte te geven aan hun drang om zich te uiten: stencils. Sjablonen bespuiten kost maar een paar minuten, waardoor ze relatief weinig risico liepen om te worden opgepakt. “Je weet nooit wat er precies kan gebeuren, dat hangt ook af van wie je arresteert,” zegt Sot. Naast gewone politie, kent Iran ook de religieuze politie, die je maanden kunnen opsluiten als je je ‘onzedelijk’ gedraagt, of kritiek uit op het regime.

De broers zijn zelf een paar keer gearresteerd, maar werden hooguit een week vastgehouden. Ze werden onvoorwaardelijk gesteund door hun ouders, die de eersten zouden zijn om hun borg te betalen, maar ze nooit verboden om de straat op te gaan. “Ze waren bezorgd, maar zagen ook in hoe belangrijk het voor ons was, en lieten ons heel vrij,” zegt Icy daarover.

Omdat alles dat ze ‘s avonds op de muur aanbrachten meestal de volgende ochtend weer was weggehaald, ontwikkelden ze de gewoonte om alles gelijk te fotograferen. De resultaten zetten ze op Flickr, waar ze langzamerhand een grote schare aan volgers bij elkaar verzamelden. En daarmee een wereldwijd podium om zich te uiten.

In de loop der jaren hebben ze van steeds meer verschillende materialen gebruik gemaakt. Ze knipten bijvoorbeeld vormen uit in hekwerk, waardoor de vorm van een rennend persoon achterblijft – een verwijzing naar landsgrenzen, en de problematiek die daaromheen bestaat. Denk aan de vluchtelingencrisis, maar ook aan het inreisverbod van Donald Trump. “Een vriend van ons kon daardoor ook het land niet meer in,” zegt Sot.

Nadat ze in 2012 naar de Verenigde Staten waren verhuisd, bezochten ze ook steeds meer andere landen, van Georgië tot China tot Nederland. De thema’s waar ze zich mee bezighouden zijn dan ook toepasbaar op de hele wereld. Al lenen sommige landen zich extra goed voor bepaalde onderwerpen. “Noorwegen is bijvoorbeeld een enorm schoon land, en heeft een goed recyclesysteem,” zegt Icy. “Maar toen kwamen we op een eiland waar heel veel plastic op het strand lag, dat daar vanuit andere landen naartoe moest zijn gedreven.” Het werk dat ze er maakten, is een uiting van precies dat contrast: schone natuur, die bedreigd wordt door plasticvervuiling.

De tentoonstelling in Amsterdam is gecureerd door Moco-oprichter Kim Logchies en Anna Nooshin, die zelf ook in Iran geboren is, en op zevenjarige leeftijd met haar ouders naar Nederland vluchtte. Sommige werken in de collectie zijn aankopen van verzamelaars, die in bruikleen zijn genomen.. Van Arie Boomsma en Claudia de Breij bijvoorbeeld. Als ik de broers vraag of ze weten wie dat zijn, krijg ik geen bevestigend antwoord – “Claudia wie?” – maar wie ze wél kennen, is Hugo Borst. Ze zijn wel eens bij hem thuis geweest, en lieten er een werk achter op een van de deuren in zijn huis. Maar gelukkig voor Hugo is dat werk dan weer níet opgenomen in de collectie.

Na de opening zullen Icy & Sot nog een aantal andere landen bezoeken, waaronder Italië en Duitsland. Daarna gaan ze een aanvraag indienen om Amerikaans staatsburger te worden – dat mag namelijk als je minstens vijf jaar over een Green Card beschikt. Maar voordat het zo ver is, zullen ze in Amsterdam nog wat tijd doorbrengen met hun ouders, die zijn overgevlogen vanuit Iran. Sinds Icy & Sot hun geboorteland verlieten, is het pas de derde keer dat ze elkaar weer zien.

De expositie A Moment of Clarity is van 1 juni 2018 t/m 15 januari 2019 te zien in het Moco Museum in Amsterdam.