Een gesprek met regisseur Todd Solondz over pedofilie, buitenbeentjes en Mary Poppins

Een verbitterde oude vrouw zit op een bankje in de tuin, en denkt dat ze op het punt staat om dood te gaan. In een visioen ziet ze een engelachtig meisje op haar af komen lopen – haar jongere zelf. Langzamerhand komen er steeds meer klonen bij. "Ik ben jou als je getrouwd was met de liefde van je leven," zegt de een. "Ik ben jou als je meer had gelachen," zegt de ander. "Ik ben jou als je fooi had gegeven aan serveersters," zegt weer een ander met een stalen gezicht.

Op een bepaald punt in ons leven zullen we allemaal dit chagrijnige oudje worden, zittend op een bankje en nadenkend over de levens die we hadden kunnen leiden; de mensen die we hadden kunnen zijn. De werelden van Todd Solondz zijn altijd verontrustend omdat ze laten zien hoe lelijk en duister het menselijk bestaan is, en je daarna een por tussen je ribben geven en je dwingen om mee te lachen. Dat geldt ook voor zijn nieuwste film Wiener-Dog. Of het nu verkrachting, incest of zelfmoord is: voor Solondz is geen enkel onderwerp taboe. Dat is ook de reden waarom hij door veel recensenten wordt gehaat, waarom hij van bepaalde merken hun producten niet in zijn films mag gebruiken, en waarom zijn films regelmatig in het pornohoekje van de videotheek belandden. Volgens sommige critici is hij kwaadaardig en misantropisch. Volgens anderen is hij een van de beste scenarioschrijvers en regisseurs in Amerika.

Wanneer ik hem ontmoet bij een bioscoop in Londen zit hij aan een tafeltje dat uitkijkt over Piccadilly Circus. Hij draagt een felblauwe, plastic bril. Hij zegt dat mensen hem weleens hebben nageroepen op straat, of beledigingen hebben geschreeuwd wanneer hij op het podium stond voor een screening. Recensenten en kijkers maken vaak geen onderscheid tussen Solondz en zijn personages, die vrijwel altijd onaantrekkelijke buitenbeentjes zijn. "Als ik de boosaardigheid wil laten zien waar mensen toe in staat zijn, moet ik het vaak afzwakken om het geloofwaardig te maken," zei hij ooit. "Mensen zijn juist in het echte leven vaak enorm over-the-top."

Solondz groeide op in een rustige buitenwijk in New Jersey – een beschermde omgeving die hij nog altijd ziet als zijn grootste inspiratie. Zijn films bieden dan ook vaak een satirische kijk op het leven van de middenklasse in de Amerikaanse suburbs. "Mijn familie was altijd bevriend met accountants en tandartsen en advocaten, en ze kenden niet echt artistieke mensen," zegt hij. Zijn wens om filmmaker te worden ontstond pas toen hij ging studeren. "De enige films waarvan ik me kan herinneren dat ze een grote impact op me hadden toen ik jonger was, waren Mary Poppins en The Sound of Music. Ik was dol op die twee films en zong alle liedjes, en dat was eigenlijk het enige waaraan ik werd blootgesteld op cultureel gebied." Toen hij eenmaal aan het saaie leven in de suburbs ontsnapte en naar de filmacademie in New York – waar hij nu ook lesgeeft – raakte zijn creatieve educatie in een stroomversnelling. "Dit was voor de komst van videobanden, en scholen hadden vaak filmgroepen die elke avond een film vertoonden, dus je kon een film van Goddard zien, en dan de volgende avond eentje van Henry Hathaway, en daarna van Maya Deren. Het was altijd een fantasie van me, gewoon het idee van in New York wonen. Dat is waar ik wilde zijn, dat was mijn Oz, dus in die zin maakte en maak ik mijn droom waar."

Helaas viel de ervaring van het maken van zijn eerste speelfilm Fear, Anxiety and Depression in 1989 zo tegen dat hij jarenlang niet meer aan regisseren moest denken. "Ik vraag je, als mijn vriend, huur hem niet, kijk hem niet," zei hij toentertijd over de film. Ik vertel hem dat ik de film daarom niet heb gezien, en daar leek hij blij mee te zijn. Vijf jaar nadat de film uitkwam, drong een vriend van hem die advocaat was erop aan dat hij nog een film maakte, en bood hij aan om die deels te financieren. Het resultaat was de cultklassieker Welcome to the Dollhouse.

De zwarte komedie volgt de twaalfjarige Dawn Wiener, die op school genadeloos gepest wordt, een hekel heeft aan haar knappe kleine zusje, en verliefd is op een oudere jongen die in een bandje speelt. Het personage, dat gespeeld wordt door Heather Matarazzo, is op een universele manier herkenbaar. "Iedereen zegt tegen me dat ze Dawn Wiener zijn," antwoordt Solondz wanneer ik hem vertel dat ik me erg met haar identificeer. "Zelfs supermodel Cindy Crawford zei dat ze Dawn was. 'Dat ben ik!' zei ze. Of ze nou net zo'n buitenstaander zijn als Dawn of niet, mensen voelen die band."

Toch weigert Solondz om een direct verband te trekken tussen Wiener en hemzelf. "Hoe meer je je eigen ervaringen kan transformeren tot een nieuw verhaal, hoe meer je het toegankelijk maakt voor anderen. Mijn leven was een andere nachtmerrie dan die van Dawn. Ik ging op die leeftijd naar een particuliere school, en Dawn Wieger zit gewoon op een openbare school. Ik kon het leven van dit meisje toegankelijker maken. Maar het is wel zo dat al mijn films op een bepaalde manier autobiografisch zijn."

Van Wiener tot haar pestkop Brandon, en van strontvervelende kinderen tot hijgers en verkrachters in zijn latere films: niemand is zo goed in het portretteren van de gemarginaliseerde en verachtte leden van de samenleving als Solondz. "Iedereen denkt altijd dat ze een buitenstaander zijn," zegt hij. "Zelfs als je met de populairste kinderen van de klas praat, zeggen ze dat ze ergens het gevoel hebben dat ze buitengesloten worden. En zelfs als je voor je gevoel van een buitenstaander naar een insider gaat, zal je je nog steeds het gevoel hebben dat je buiten de marge staat. Het zit in de mens dat je aan de ene kant onderdeel bent van de planeet, maar dat we ook allemaal onze eigen zienswijze hebben die ontegenzeggelijk uniek is." En dat is wat buitenbeentjes zo'n fascinerend onderwerp maakt voor Solondz.

De trailer voor 'Wiener-Dog', via YouTube

Niemand is meer een buitenstaander, meer verafschuwd en gehaat, dan de pedofiel. In zijn film Happiness uit 1998 komt – naast een zwetende Philip Seymour Hoffman die klaarkomt tegen de muur als hij hijgtelefoontjes pleegt – een getrouwde man voor die seks wil hebben met kleine jongetjes. De kijker ziet in een aantal misselijkmakende scènes hoe dit verlangen uiteindelijk uitloopt op de verkrachting van een vriendje van zijn zoon tijdens een logeerpartijtje.

Filmfestival Sundance weigerde de film te vertonen, en Solondz had moeite om hem gedistribueerd te krijgen. "Mensen zouden nog liever aan tafel zitten met…ik weet het niet, Osama Bin Laden of een andere terrorist, dan met iemand die aan kinderen zit," zegt Solondz terwijl hij uit het raam kijkt. "Pedofilie is geen taboe in de zin dat er niet over gepraat kan worden. Het probleem is dat, in tegenstelling tot al die andere films met kinderverkrachters, ik ze niet demoniseer. We leven in een hysterische tijd, en dat heeft de manier waarop we zowel kinderen als volwassenen behandelen veranderd. Voor mij was de uitdaging hoe ik ervoor kon zorgen dat mensen mee zouden leven met iemand die we allemaal instinctief willen afwijzen."

De film was destijds controversieel, maar wordt achteraf door velen gezien als een meesterwerk. Happiness is niet, zoals sommige recensenten zeiden, "een meelevend portret van een pedofiel," maar vertelt het verhaal van dit personage gewoon op dezelfde onbevooroordeelde, botte en komische manier als de verhalen van de onschuldigere personages. "Het is tragisch omdat de pedofiele vader van zijn zoon houdt. Het verlies van die vader voor dat kind is wat het zo ontroerend en verschrikkelijk maakt." De film suggereert dat dit soort verschrikkingen overal om ons heen voorkomen. Om te denken dat dit niet zo is, is naïef.

Door de jaren heen heeft Solondz in toenemende mate ongebruikelijke manieren van verhalen vertellen ontwikkeld. In Palindromes gaat de dertienjarige Aviva met verschillende mannen naar bed in een wanhopige poging om zwanger te raken. Alsof dat nog niet genoeg is om de kijker op de proef te stellen, wordt Aviva ook nog eens gespeeld door acht verschillende acteurs van verschillende rassen, leeftijden en geslachten.

Met elke film wordt het universum van Solondz verder onthuld: mensen van verschillende families zijn onderling verbonden, hij ontwikkelt verhaallijnen die door meerdere films lopen, en brengt hele groepen personages terug voor een vervolg met een nieuwe lading acteurs. In Palindromes werd er een begrafenis gehouden voor Dawn Wiener, maar in de nieuwe film Wiener-Dog komt ze bijvoorbeeld weer terug, dit keer gespeeld door Greta Gerwig.

Dit was niet een vooropgezet plan, of een verlangen om een Tarantino-achtige wereld van fictieve merken en gerelateerde personages te scheppen. "Het is gewoon zo gegroeid," legt hij uit. "Ik heb het niet van tevoren bedacht. Er zijn personages die ik heb ontwikkeld, en dan kan het handig en interessant zijn om later te kijken wat ze kunnen toevoegen aan andere verhalen. Toen Heather Matarazzo tegen me zei dat ze nooit meer Dawn wilde spelen, gaf dat mij een bepaalde vrijheid. Ik hou van het idee van de verschillende mogelijkheden die andere actrices aan een rol kunnen geven. Dat biedt allerlei opties die niet bestaan in het echte leven, aangezien je in het echt maar één leven krijgt."

Net als de stervende oude vrouw moeten we één leven kiezen. "Er is iets ontroerends en veelzeggends aan de manier waarop film deze verschillende mogelijkheden van het leven kan transformeren in iets echts," zegt hij. Als er een boodschap in Wiener-Dog zit, dan is het dat we allemaal doodgaan. Ik pak mijn spullen in en zeg tegen Solondz dat ik de film bijna pijnlijk deprimerend vond. "Er hangt een schaduw over al deze verhalen heen, en die schaduw is sterfelijkheid," zegt hij terwijl hij opstaat. "Er is zoveel om cynisch over te zijn – dat is gewoon onze realiteit." Ik zeg tegen hem dat ik een hekel heb aan sterfelijkheid. "Dat vind ik mooi," zegt hij. "Dat is echt een goeie zin." Hij glimlacht alsof hij hem gaat onthouden voor zijn volgende sombere speelfilm.