Hoe het is om na de couppoging als Erdogan-criticus in Turkije te leven

Als je in Turkije woont en van plan bent binnenkort het land te ontvluchten vanwege de chaos en politieke spanning, heb je wat betreft bestemmingen niet bijzonder veel keuze. De visumvereisten voor Turkse burgers zijn namelijk nogal streng. Behalve als je Spaans spreekt, dan zijn de opties eindeloos: bijna elk land in Latijns-Amerika heet je welkom. Ik spreek alleen geen Spaans. "Zo moeilijk kan het niet zijn, toch?" vraag ik aan een vriend, terwijl ik alvast naar de app van Duolingo zoek. We zitten op een balkon in Istanbul, waar we allebei wonen. Vanaf het Taksimplein, een paar honderd meter van ons vandaan, galmt het geluid van duizenden mensen die de naam van de president, Recep Tayyip Erdogan, scanderen. Sinds de mislukte militaire coup van vorige maand is Turkije meer verdeeld dan ooit. Overheidsaanhangers en andere mensen die de straten opgingen om de coup te stoppen, verzamelen zich elke dag op pleinen over het hele land, om het voortbestaan van de democratisch gekozen overheid te vieren. Maar anderen, zoals mensen die kritisch zijn over de regering – waaronder mijn vriend, vieren geen feest. Ze zijn bang om slachtoffer te worden van de zuivering die de overheid heeft ingevoerd sinds de mislukte coup. Met deze zuivering werden meer dan achttienduizend mensen gearresteerd, waaronder vijftien prominente journalisten, en werden zestigduizend mensen geschorst van hun werk. Tientallen instituties die gelinkt zijn aan Fethullah Gulen, die wordt gezien als organisator van de coup, zijn gesloten, en vijftigduizend paspoorten zijn geblokkeerd – een maatregel die de regerende AKP zegt te nemen om te voorkomen dat coupplegers het land ontvluchten.

Een week na de coup publiceerde Amnesty International een rapport met het bewijs dat coupplegers worden mishandeld en verkracht – iets dat overigens ontkend wordt door de Turkse staat.

Hoewel de overheid claimt zich alleen te richten op aanhangers van Gulen, die als zelfopgelegde banneling in Pennsylvania woont, zeggen critici dat de zuivering een rookgordijn is voor het monddood maken van iedereen die kritiek heeft op de overheid. Veel liberalen maken plannen om te vluchten – in de angst hun baan kwijt te raken of gearresteerd te worden.

"Dit is de eerste keer in mijn leven dat ik erover nadenk om dit land misschien maar eens te verlaten," zegt Burcu, een academicus uit Istanbul. "Mijn vrijheid om te werken, over bepaalde dingen te praten en naar het buitenland te gaan staat op het spel. Het is compleet instabiel. Je weet gewoon niet wat er allemaal staat te gebeuren, en je kunt geen enkele plannen meer maken – dat is waar ik me het meest zorgen om maak. Na elk land in Zuid- en Midden-Amerika te hebben opgezocht met Google Afbeeldingen, besluit die vriend van me opnieuw te beginnen in Costa Rica. Je hebt daar een hoop stranden en Amerikanen, en waar stranden en Amerikanen zijn, is horecawerk te vinden. Maar anderen – vooral academici – willen ergens heen waar ze werk in hun eigen beroepsgroep kunnen vinden. In de meeste gevallen betekent dit West-Europa of Amerika. Maar daar staan ze niet bepaald te trappelen om duizenden visums aan Turken uit te delen. "Ik verruil Turkije niet zomaar voor een willekeurig ander land. In Hongarije, Rusland en Wit-Rusland is het bijvoorbeeld niet veel beter. Ik wil graag naar West-Europa, misschien wel terug naar Groot-Brittannië," zegt Ali, die een master heeft gedaan in Groot-Brittannië en momenteel werkt als beleidsanalist bij een denktank. "Ik voel me daar meer thuis. 15 juli [de nacht van de coup] besefte ik weer waarom ik naar het buitenland wil. Vroeger uitte ik openlijk kritiek op de overheid, maar met de noodsituatie en de opschorting van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, denk ik wel twee keer na voordat ik iets zeg."

Het is een vreemde situatie. Enerzijds leven liberale Turken uit de middenklasse in Istanbul niet in een oorlogsgebied. Ze hoeven niet te vrezen voor hun levens. Maar de angst om gearresteerd te worden en het beklemmende gevoel dat je altijd in de gaten gehouden wordt – zodat je zelfcensuur toepast op alles wat je zegt en schrijft – is tergend. Voor de meeste Turken is dat niet voldoende reden om asiel te krijgen in het westen. Zij moeten een andere manier vinden om te vluchten. "Ik voel me gedesillusioneerd. Ik wil helemaal niet zo betrokken zijn in de politiek," zegt Mert, een academicus, terwijl hij in een café zit aan de Europese kant van Istanbul. "We zijn nu op het punt aangekomen dat mijn manier van leven wordt gezien als een politiek statement. Het is belachelijk." Voor velen wordt het verlangen om het land te verlaten gevoed door het gevoel dat alles nog veel erger gaat worden. Tijdens de coup kwamen bijna driehonderd soldaten, burgers en politieagenten om het leven. F-16's bombardeerden overheidsgebouwen in Ankara en helikopters beschoten de straten en maaide iedereen neer die in de weg stond. Op de Bosporusbrug, waar de coupplegers hun tanks hadden geparkeerd om het verkeer naar Europa te blokkeren, werd een soldaat onthoofd door de pro-overheid demonstranten. Veel van de rekruten die de straat op gingen tijdens de coup, claimen nu dat zij niet wisten dat ze bezig waren met een staatsgreep. Volgens hen werd ze verteld dat ze bezig waren met een militaire oefening. Niemand weet of de president deze periode gebruikt voor verzoening met z'n critici of als reden om de macht nog wat steviger naar zich toe te trekken. De tweede stap zou een tweede couppoging kunnen ontketenen, of zelfs een burgeroorlog. Ayhan wilde niet wachten om te zien welke kant het op zou gaan. Een paar dagen na de mislukte couppoging, verscheen z'n naam op een lijst van journalisten die verdacht wordt van samenwerking met de coupplegers – iets wat hij zelf ontkent. Hij wist dat hij zo snel mogelijk weg moest. Uit angst voor gevangenschap, ontweek hij de luchthavens. Het lukte hem om te ontsnappen. "Het is niet veilig," vertelt hij vanaf een geheime locatie. "Wat je ook schrijft; ze maken een zaak tegen je. Het is voor mij niet meer mogelijk om m'n werk uit te voeren. Het is erg moeilijk voor de mensen die in democratie geloven en liberalen die leven naar de Europese maatstaven."

Terug naar het balkon in Istanbul: m'n vriend zit al op Skyscanner te kijken naar vluchten naar Costa Rica. Ze zijn duur – drie keer zoveel als het minimumloon in Turkije. De Amerikanen en stranden moeten nog even wachten.