Hoe het is om te leven met de littekens van zelfbeschadiging

De hele week staat VICE in het teken van psychische gezondheid onder jongeren, en proberen we een licht te schijnen op een aantal van de belangrijkste kwesties die daarbij komen kijken.

Dit artikel bevat expliciete beschrijvingen en beelden van (de littekens van) zelfbeschadiging.

"Bijna niemand weet het – alleen mijn ouders en mijn vriend. Ik loop liever de hele zomer te zweten dan dat ik mijn armen aan iemand laat zien," zegt Ciara. Ciara is 31 jaar oud en draagt dag in dag uit lange mouwen. Als tiener beschadigde ze zichzelf door met een scheermesje in haar armen en dijbenen te snijden. Daar is ze inmiddels al vijftien jaar mee gestopt, maar de littekens blijven. "Elke keer als ik naar mijn armen en benen kijk, word ik herinnerd aan die keer dat ik me in een wc-hokje op school verstopte en een scheermesje over mijn bovenbeen haalde, of die avond dat ik me thuis opsloot op mijn zolderkamer en een diepe snee in mijn arm maakte."

Doordat zelfbeschadiging (of automutilatie) iets is dat de meeste patiënten angstvallig geheim proberen te houden, is het moeilijk vast te stellen hoeveel Nederlanders zichzelf beschadigen. Naar schatting komt zelfbeschadiging voor bij vier procent van volwassenen, en zeven tot acht procent van adolescenten. Jaarlijks worden er rond de 900 jongeren tot 25 jaar in het ziekenhuis behandeld voor verwondingen door zelfbeschadiging met een scherp voorwerp, zoals een mes of een scheermes. Zelfbeschadiging komt tussen de 1,5 tot 3 keer vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.

Hoewel de onderliggende redenen voor zelfbeschadiging uiteenlopen van jeugdtrauma's en persoonlijkheidsstoornissen tot een negatief zelfbeeld, draait het vooral om een onvermogen om te dealen met verdriet en stress. "Als je iets naars hebt meegemaakt en geen goede manier hebt geleerd om die pijn te verwerken, dan kunnen dingen zo groot worden in je hoofd dat je geen andere manier meer hebt om daarmee om te gaan dan jezelf te beschadigen – alsof de emmer overloopt, en je een bepaalde manier moet vinden om jezelf te handhaven. Het is een copingmechanisme," zegt ervaringsdeskundige Jaella van de Landelijke Stichting Zelfbeschadiging.

Mensen die zichzelf verwonden denken op dat moment vaak niet na over de langetermijngevolgen daarvan. "Als je er nog middenin zit, maak je je nog niet heel erg druk om de littekens," zegt Eva, die ook bij Stichting Zelfbeschadiging werkt. "Dat besef is er op dat moment niet, dat het iets is dat blijft."

Simone, die zichzelf beschadigde van haar vijftiende tot haar twintigste, stond toen ook nog niet stil bij de littekens die dit zou veroorzaken. "Pas nadat ik een paar maanden gestopt was, begon ik me echt zorgen te maken over de impact die dit zou hebben op de rest van mijn leven. Toen ik mezelf beschadigde was ik erg depressief; dan ben je sowieso niet bezig met de toekomst. Het duurde een tijdje voordat ik me realiseerde: dit gaat nooit meer weg."

Voormalige zelfbeschadigers schamen zich vaak voor hun littekens, en hebben last van het stigma dat aan zelfbeschadiging kleeft. "Ik denk dat mensen je toch snel zien als een aansteller, of iemand die aandacht tekortkomt," zegt Simone. Ook Ciara is bang voor de reacties van anderen. "Iedereen heeft weleens een moeilijk periode in z'n leven gehad, maar dat zie je niet gelijk aan ze. Met zelfbeschadiging is het toch een beetje alsof je diepste geheim met koeienletters op je voorhoofd staat – of in mijn geval, op je armen. En dan krijg je snel het etiket opgeplakt van psychiatrisch patiënt. Ik ben bang dat mensen die strepen op mijn armen zien en denken: die is gek."

Op forums over zelfbeschadiging, zoals de subreddit r/selfharm, wisselen gebruikers dan ook tips met elkaar uit om ervoor te zorgen dat hun littekens minder opvallen. Lotgenoten raden elkaar Bio-Oil aan om littekens lichter te maken, en laten weten welke foundation het beste werkt om krassen mee te camoufleren. "Make-up is denk ik de meest gebruikte methode om littekens te verbergen," zegt Eva. "Tandpasta erop, dat laten drogen, en dan foundation – dat is een tip die je vaak hoort."

Eva is nu 22 jaar oud, en heeft zichzelf beschadigd van haar veertiende tot een jaar geleden. "Meestal op mijn benen, dus dat zien de meeste mensen sowieso niet, en de littekens die op mijn armen zitten vallen niet echt op. De ergste littekens zaten op mijn schouder, en dat was zichtbaar genoeg dat ik daar altijd reacties op kreeg. Het is niet zo fijn om telkens bij het zwemmen te horen: 'Hé, wat is dat?' Dus daar zit nu een grote tattoo op."

Tatoeages kunnen een goede oplossing zijn, maar het is moeilijk om een mooi plaatje over littekens heen te zetten. De inkt pakt soms minder goed op littekenweefsel, en wil nog weleens doorlopen. Als de littekens verdikt zijn, kan je dat ook door een tatoeage heen blijven zien. Er zijn dan ook maar weinig tatoeëerders die iets over littekens kunnen en willen zetten. "Het is wel echt zoeken naar iemand die dat voor je wil doen," zegt Eva. "Maar het is bij mij hartstikke mooi geworden."

Lang niet alle littekens van zelfbeschadiging zijn te camoufleren met dikke lagen foundation of een goede tatoeage. "Ik was nogal grondig; ik sneed vaak erg diep," zegt Ciara. "Veel meisjes die aan automutilatie doen, hebben van die dunne witte streepjes. Maar ik heb ook grote paarse strepen op mijn armen die erg verdikt zijn. Daar kan je wel make-up op smeren, maar dan zie je alsnog die dikke lijnen lopen."

Simone (26 jaar) heeft vooral littekens op haar armen zitten, en hield die net als Ciara jarenlang verborgen onder lange mouwen. "Als ik in een kledingwinkel stond, scande ik altijd eerst de lengte van de mouwen van alles in de rekken," zegt ze. "Ik kon nooit mee naar het strand, en ben ook een tijdlang niet naar de huisarts geweest, omdat ik bang was dat ze dan mijn bloeddruk wilden opnemen. Op mijn achttiende werkte ik bij een koffietentje, waar ze bedrijfsshirts met korte en lange mouwen hadden. In de zomer liep ik altijd als enige met een rood aangelopen hoofd te rennen over het terras in een lang shirt. Als een collega vroeg of ik het niet warm had, zei ik dat ik snel verbrand, of dat de airco binnen zo hoog stond."

Littekens van automutilatie zijn niet alleen op werk of in sociale situaties lastig, maar kunnen ook een struikelblok zijn als het gaat aankomt op relaties en seks. "Ik vertelde het vroeger nooit aan vriendjes," zegt Ciara. "Bij seks hield ik altijd mijn shirt aan, of zei ik dat het licht uit moest. Als ze vroegen waarom, ontweek ik dat maar een beetje. Mijn huidige vriend is de eerste die ik het verteld heb, en dat vond ik doodeng. Ik wist niet goed op wanneer ik het moest vertellen, en was bang dat hij me zou dumpen. Dat is gelukkig niet gebeurd – maar hij schrok er wel van. Hij heeft daarna ook een paar dagen nodig gehad om erover na te denken."

Simone besloot ongeveer twee jaar geleden om weer in korte mouwen naar buiten te gaan. "Ik dacht op een gegeven moment gewoon: fuck it. Het was geen dappere beslissing of zoiets – ik was het gewoon beu. Maar ik loop er nog steeds niet mee te koop; ik merk wel dat ik mijn armen automatisch zo houd dat mijn littekens het minst opvallen. Volgens mij ziet niemand het echt – of anders zijn mensen te beleefd om er iets van te zeggen. Maar ik zal mijn littekens nooit mooi gaan vinden. Ik weet niet of ik ze ooit echt zal accepteren – het is meer een soort tolereren."

Ook Jaella (33 jaar) hield de littekens op haar armen en benen jarenlang verborgen, maar doet dat nu niet meer. Jaella beschadigde zichzelf van haar 12e tot haar 29e, en werkt inmiddels drie jaar als ervaringsdeskundige bij de Stichting Zelfbeschadiging. Door voorlichting te geven en contact te hebben met lotgenoten, heeft ze haar littekens kunnen accepteren. "Door te praten over mijn zelfbeschadiging en daar veel mee bezig te gaan, en ook andere mensen te helpen, merkte ik dat ik er veel opener over werd." Het viel Jaella mee hoe mensen in haar omgeving reageerden op haar littekens. "Ik merkte dat in mijn privéomgeving de reacties heel anders waren dan ik had verwacht – dat mensen eigenlijk zoiets hadden van: 'wat fijn dat je dat nu durft bij ons'. Ik heb niet echt negatieve reacties gehad, dus dat heeft me wel erg gesteund."

Toch krijgt Jaella nog weleens vervelende opmerkingen van vreemden te horen. "Het gebeurt weleens als ik in de trein zit dat mensen er heel erg naar gaan zitten staren. Soms zonder iets te zeggen, maar ik heb ook wel gehad dat mensen dan tegen elkaar iets zeggen van: 'moet je dat zien.' Iemand zei ook een keer tegen me dat ze het echt niet vond kunnen dat ik zo in de trein zat en mensen confronteerde met die littekens."

Dat onbegrip is ook waarom Ciara het niet aandurft om in een T-shirt te lopen dat haar armen bloot laat. "Ik denk dat je daarvoor toch heel sterk in je schoenen moet staan. Het lijkt me lastig dat je dan gedwongen wordt om met vreemden te gaan praten over een zwarte bladzijde uit je leven. En ik vraag me ook af hoe mijn vrienden zouden reageren. De meesten ken ik van mijn studententijd, dus die weten niet dat ik ooit een zwaar depressieve puber was. Ik ben bang dat ik in hun hoofd een ander mens wordt als ze weten van mijn zelfbeschadiging."

"Therapeuten hameren er altijd op dat je jezelf moet accepteren zoals je bent, maar dit voelt alsof ik mezelf ook moet accepteren zoals ik was. En ik herken mezelf gewoon niet meer in dat depressieve meisje dat in haar eigen armen sneed," zegt Ciara.

Jaella zegt dan ook dat ze vanuit Stichting Zelfbeschadiging geen eenduidig antwoord kan geven op de vraag of zelfbeschadigers hun littekens gewoon moeten laten zien. "Het liefst zou ik willen dat niemand zich schaamt voor littekens van zelfbeschadiging, maar zo werkt het niet altijd. Dat is een proces waar mensen doorheen gaan, en dat gaat bij iedereen op zijn eigen tempo. Je kan wel zeggen: 'je hoeft je er niet voor te schamen en ga gewoon lekker in een T-shirt lopen', maar als iemand daar absoluut niet aan toe is dan heeft dat geen zin."

Toch vinden veel behandelaars dat het accepteren van de zelfbeschadiging en de gevolgen daarvan een belangrijke stap in het herstelproces is. Of zoals Jaella zegt: "Ik heb kunnen accepteren dat die littekens nou eenmaal bij mij horen. Ik weet zelf ook waarom ze er zijn, en ik weet dat ik me daar niet voor hoef te schamen. Ik denk dat zelfbeschadiging of psychisch lijden sowieso niks is om je voor te schamen."

Om privacyredenen zijn alleen de voornamen van de geïnterviewden gebruikt. Hun volledige namen zijn bekend bij de redactie.

Als jij of iemand in je omgeving worstelt met psychische problemen, neem dan contact op met Stichting Korrelatie op 0900 1450, of kijk op korrelatie.nl. Meer informatie over zelfbeschadiging vind je op zelfbeschadiging.nl.

Lees meer artikelen over geestelijke gezondheid op onze themapagina.