Hersenscans die leugens detecteren gaan moordzaken oplossen

Gary Smith lag in een fMRI-scanner, terwijl er op het scherm voor hem een reeks voorgeprogrammeerde vragen verschenen, met een interval van vijf seconden na elke vraag.

"Deelde je een appartement met Mike McQueen?"

"Heb je Mike McQueen neergeschoten met een revolver?"

"Heb je Mike McQueen vermoord?"

Om de vragen te beantwoorden, drukte Smith op een knopje dat 'ja' of 'nee' aanduidde. De wetenschappers die de test ontwikkelden vertelden me later echter dat zijn manuele antwoorden grotendeels irrelevant waren. Het échte doel was zicht krijgen op het proces dat zich in zijn hersenen afspeelde.

Smith is een 33-jarige voormalige sergeant bij het Amerikaanse leger, die twee keer in Afghanistan is gestationeerd. Nu is hij het middelpunt van één van de meest complexe en langste moordzaken in Maryland. In september 2006 werd zijn kamergenoot Michael McQueen dood teruggevonden in het appartement dat ze deelden. Hij was in het hoofd geschoten.

Steve werd al door twee verschillende jury's veroordeeld voor moord. In 2008 kreeg hij een gevangenisstraf van 35 jaar en in 2012 één van 28 jaar. Beide uitspraken werden tenietgedaan nadat Smith in beroep ging. Later dit jaar zal hij voor de derde keer terechtstaan. Er is heel weinig concreet bewijs, zowel voor de verdediging als voor de aanklager. Het is dus aan de fMRI-scans om aan te tonen of Smith, die beweert dat hij onschuldig is, de waarheid spreekt of niet.

Tijdens beide rechtszaken beweerde Smith dat hij die noodlottige nacht had gedronken, wiet had gerookt en had lopen poolen met McQueen. Nadat hij McQueen thuis had afgezet, verliet hij het appartement. Toen hij terugkwam, vond hij McQueens lichaam in een fauteuil – naar wat leek dus een zelfmoord. De vriendin van McQueen – die al met hem was sinds de middelbare school – had hem onlangs verlaten en hij maakte zich zorgen over zijn toekomst na een veroordeling voor rijden onder invloed.

Maar het fatale schot was afkomstig van het wapen van Smith. Tijdens ondervragingen vertelde hij drie versies van de avond aan de politie. Eerst zei hij dat McQueen misschien was vermoord door lokale Spaanstalige mannen. Het meest bezwarende, volgens de oppositie, was dat hij zich had ontdaan van het wapen voordat de politie arriveerde, en dat hij dat pas na tien uur ondervraagd te zijn bekende. Toch houdt Smith al negen jaar vol dat hij McQueen niet heeft vermoord. Hij zegt dat hij het op een moord wilde laten lijken, omdat hij niet wilde dat zijn vriend zou worden herinnerd als iemand die zelfmoord heeft gepleegd.

De aanklager denkt net als de familie van McQueen dat Smith liegt. Aanklagers wezen erop dat hij ernstig getraumatiseerd was door wat hij in het Midden-Oosten heeft gezien. Tijdens zijn eerste proces werd Smith gediagnosticeerd met PTSS.

Gedurende de twee processen werd er maar weinig bewijs verzameld om Smiths schuld of onschuld te bewijzen. Maar Joel Huizenga, CEO van een bedrijf dat Truthful Brain heet, twijfelt niet. Hij is er van overtuigd dat Smith volledig onschuldig is.

Huizenga voerde samen met een team onafhankelijke experts fMRI-scans uit op het brein van Smith, terwijl ze hem vragen stelden over wat er die avond was gebeurd. Ze zochten naar patronen in zijn hersenactiviteit die konden aantonen dat hij loog.

"Opzettelijk liegen is veel werk," zei Huizenga tegen VICE. "Wanneer je de waarheid vertelt, haal je gewoon een herinnering op, maar als je liegt moet je eerst de waarheid ophalen en die dan manipuleren. Om dat te doen moet je een veel groter deel van je brein gebruiken. Dat betekent dat er bloed naar specifieke gebieden stroomt, die je niet gebruikt als je de waarheid zegt. Dankzij de fMRI kunnen we die relatieve veranderingen in de bloedstroom detecteren."

Huizenga vroeg Smith eerst om te liegen als antwoord op simpele vragen over zijn leeftijd en geboorteplaats, om een idee te krijgen van hoe zijn brein eruitziet als hij liegt. Die scans vergeleek hij met de scans die werden genomen terwijl Smith werd ondervraagd over McQueen.

"Naar mijn mening is er geen twijfel mogelijk over zijn onschuld. Alles aan de scans is volledig clean," zei Huizenga. Als we hem vragen of hij zijn kamergenoot heeft vermoord, gebeurt er helemaal niets in de gebieden die worden geassocieerd met liegen."

Toch zullen die scans niet worden getoond aan Smiths derde jury. Vorige maand vroeg zijn advocaat een nieuwe Frye-hoorzitting, een procedure die moet bepalen of nieuwe technologie al dan niet kan worden gebruikt als bewijs in een rechtszaak. Zijn verzoek werd geweigerd.

De vorige Frye-hoorzitting, die plaatsvond vóór Smiths tweede proces, was de meest complete juridische evaluatie van fMRI-'leugendetectie' in het rechtssysteem tot nu toe. Het eindigde in afwijzing.

"Die juridische beslissing is gebaseerd op de onvolledige acceptatie van de fMRI-leugenscan in de wetenschappelijke gemeenschap," zei Gary Gibson, professor aan de Western School of Law in Californië, tegen VICE.

"Er zijn wetenschappers die zeggen dat het geweldig is, maar je hebt er ook die zeggen dat het brein te variabel is, en dat het daardoor niet betrouwbaar is. Een analist kan DNA duizend keer onderzoeken, en hij zal altijd hetzelfde resultaat krijgen. Is dat ook zo voor fMRI? Dat weten we niet. Rechters zullen bovendien conservatief zijn in hun beslissing, aangezien er al heel wat onbetrouwbare wetenschap in de rechtszalen is geweest. Kijk bijvoorbeeld naar de analyse van kogellood en haarstalen. Die technologieën werden toegepast, ondanks duizenden inconsistente resultaten, en uiteindelijk moesten ze toch worden ingetrokken. De mensen zullen dus voorzichtig zijn."

Frank Haist is een cognitieve neurowetenschapper in de Psychiatrieafdeling aan de University of California. Hij getuigde als expert in Smiths rechtszaak, voor het gebruik van fMRI-gegevens. Hij gelooft dat de aanklager zo hard tegenstribbelt omdat de zaak door een jury wordt beoordeeld.

"Als de verdediging dit soort informatie kan bieden, denk ik dat juryleden dat heel boeiend zouden vinden," zei Haist. "Ze zouden het erg zinvol vinden. De aanklager kan wel tegenbewijs voorleggen, maar het is een heel toegankelijke wetenschap. Dat is waarom ze het niet in de rechtszaal willen."

Haist gelooft dat de gegevens van de fMRI veel waardevoller zijn dan al het andere wetenschappelijke bewijs dat al werd voorgelegd in de voorbije twee processen. "Er was een expert aan de kant van de aanklager die zei dat het patroon van de bloedspatten van het slachtoffer overeen kwam met een schot vanuit een bepaalde hoek en vanaf een bepaalde afstand. Een expert aan de kant van de verdediging zei dat het meer overeen kwam met een zelfmoord. Volgens mij is de forensische validiteit van bloedspatanalyse heel betwistbaar. Dus de beslissing om zoiets toe te laten, en de fMRI-analyse achterwege te laten, leek me nogal willekeurig."

Tegenstanders van de methode zeggen dat het te kwetsbaar is voor vervalsingen. Uit een onderzoek door de Harvard Medical School bleek dat deelnemers het vermogen om bedrog te detecteren konden vertroebelen, door subtiele motorische bewegingen te maken tijdens de test.

"Subtiele bewegingen beperken dat vermogen inderdaad, maar ze elimineren het niet volledig," zei Haist. "Het was nog steeds mogelijk om te zien dat ze logen. De methode moet natuurlijk nog groeien. Mits enkele aanpassingen in de patroonherkenning, zullen we het punt bereiken waarop we alle mogelijkheden van vervalsing kunnen uitsluiten. Het is ook belangrijk om te kijken naar bepaalde persoonlijkheidstypes, zoals sociopaten. Kunnen zij hun leugens beter verbergen? Dat is een open vraag. We hebben nog niet genoeg onderzoek gedaan in dat veld, om te kunnen zeggen dat de technologie voor meer dan negentig procent accuraat is, in die gevallen."

Huizenga gelooft dat de technologie helemaal klaar is voor zo'n uitdaging. Het grote probleem is echter om de fondsen te vinden om dit soort onderzoeken te kunnen uitvoeren. "Wat we echt nodig hebben is overheidsgeld, zodat we onderzoek kunnen doen op duizend mensen. Dat is het enige redelijke argument dat tegenstanders nu hebben: het onderzoeksveld is te klein."

Buiten de rechtszalen stijgt de vraag naar hersenscandetectoren gestaag. Vorig jaar zei de politie van Florida State de 'brein-vingerafdrukken'-technologie te willen gaan gebruiken. Veel mensen geloven dat het de polygraaf binnenkort zal vervangen als de leugendetectiemethode bij uitstek.

"Polygrafen kunnen enkel kijken naar hoe zenuwachtig of nerveus je bent, en daar zijn ze vrij goed in," zei Huizenga. "Maar om leugens te detecteren zijn ze maar voor zestig procent nauwkeurig. Sommige mensen zijn ook zenuwachtig als ze gewoon de waarheid vertellen. Polygrafen zijn ook makkelijk te manipuleren. Je kan er één misleiden door zoiets simpels te doen als een bètablokker in te nemen."

"Vroeg of laat zal er een rechter zijn die toegeeft. Er is maar één rechter nodig om de bal aan het rollen te krijgen. Dat kan binnen zes maanden gebeuren, of binnen zes jaar." Zo'n beslissing zal echter sowieso te laat komen voor Smith. Eind 2015 zal hij voor de derde keer te horen krijgen wat zijn lot is.

"Ik denk dat het fMRI-bewijs in zijn voordeel zou zijn geweest, aangezien hij heel consistent is gebleven in zijn "Ik heb hem niet neergeschoten"-verhaal," zei Gibson.

Volgens Haist hadden ze het bewijs moeten accepteren. Maar hij blijft wel twijfelen over de schuld of de onschuld van Smith.

"Hij zegt dat hij niet liegt, dat hij zijn kamergenoot niet heeft vermoord, en ik geloof dat de gegevens consistent zijn. Maar ik kan niet zeggen dat dat bewijs genoeg is om zijn onschuld aan te tonen. Ik denk niet dat de wetenschap al zo ver is gevorderd dat het die beslissing kan maken. Het bewijs moet nog steeds gezien worden in de context van alle andere gegevens. En er is die avond veel gebeurd dat moeilijk te verklaren blijft. Maar geen enkele rechtszaak mag afhangen van één enkel stukje bewijs. Het bewijs dat het zwaarste weegt is wat uiteindelijk telt.